Ζούμε στην «κοινωνία της κόπωσης» του Byung-Chul Han;
Σήμερα, βρισκόμαστε στον επίκεντρο μιας επιδημίας εξάντλησης. Ο Byung-Chul Han εντοπίζει μια νέα μετάβαση από την κοινωνία της πειθαρχίας στην μια κοινωνία υπερκόπωσης.
Εισαγωγή
“Στο συγκεκριμένο βιβλίο, εξετάζονται οι σύνθετες ψυχοκοινωνικές διαστάσεις της σύγχρονης ύπαρξης. Ο συγγραφέας εξερευνά τη βαθιά μετάβαση από μια κοινωνία κυρώσεων, χαρακτηριζόμενη από εξωτερικούς περιορισμούς, σε μια πιο υφέρπουσα μορφή όπου τα άτομα εσωτερικοποιούν τις πιέσεις για αυτό-εκμετάλλευση. Συγκεκριμένα, επικεντρώνεται στο κόστος του νεοφιλελευθερισμού και της αδιάκοπης αναζήτησης της επιτυχίας στην ψυχική ευημερία. Επιπλέον, αυτό το έργο φωτίζει ευκρινώς το ψυχοκοινωνικό τοπίο όπου η συνεχής ζήτηση για παραγωγικότητα και επιτυχία εκδηλώνονται ως πηγή κόπωσης, αποξένωσης και ψυχικής εξάντλησης. Με αυτόν τον τρόπο, ο Buyng-Chul Han προσφέρει πολύτιμη συμβολή στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τα άτομα καθώς μεταβαίνουν σε έναν υπερσυνδεδεμένο κόσμο επιτυχίας και επίδοσης.”
(Painting by Salvador Dali, Anthropomorphic Chest of Drawers (1936)
ΠΗΓΗ: https://www.thecollector.com/byung-chul-han-burnout-society/
“Τον τελευταίο αιώνα, μεταβαίνουμε από μια “αρνητική” κοινωνία με απαγορεύσεις, κανόνες και αυστηρό έλεγχο, σε μια κοινωνία που μας υποχρεώνει συνεχώς να κινούμαστε, να εργαζόμαστε, να καταναλώνουμε. Το κύριο παράδειγμα μας λέει ότι πρέπει πάντα να κάνουμε κάτι. Έχουμε εισέλθει σε αυτό που ο γεννημένος στη Νότια Κορέα, εγκατεστημένος στη Γερμανία, σύγχρονος φιλόσοφος και πολιτισμικός θεωρητικός Byung-Chul Han αποκαλεί “την κοινωνία της απόδοσης”, η οποία χαρακτηρίζεται από έναν καταναγκασμό για συνεχόμενη δράση. Αισθανόμαστε άβολα, δεν μπορούμε να καθίσουμε ήρεμοι, δεν μπορούμε να επικεντρωθούμε ή να προσέξουμε τα σημαντικά, ανησυχούμε μην χάσουμε κάτι, δεν ακούμε ο ένας τον άλλο, δεν έχουμε υπομονή και το πιο σημαντικό απ’ όλα, δεν μπορούμε ποτέ να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να βαρεθεί. Ο κυρίαρχος τρόπος κατανάλωσής μας έχει κηρύξει έναν πόλεμο κατά της βαρεμάρας, και ο τρόπος παραγωγής μας έχει κηρύξει έναν πόλεμο κατά της αδράνειας.”
“Ο Byung-Chul Han και το Τέλος του Σταθερού Καπιταλισμού”
Τις τελευταίες δεκαετίες, παρατηρούμε μια σταθερή αύξηση στη δημοτικότητα των βιβλίων αυτοβοήθειας και μια νέα εξύμνηση της κουλτούρας της ‘προσπάθειας’. Το να εργαστείς από 9-5 δεν είναι πλέον αρκετό, χρειάζεσαι πολλαπλές πηγές εσόδων και μια δεύτερη δουλειά. Βλέπουμε επίσης την αυξανόμενη επίδραση της οικονομίας των ελεύθερων επαγγελμάτων, με κολοσσούς όπως η Uber ή η DoorDash, που σηματοδοτούν την κατάρρευση του παλαιού μοντέλου εργασίας του Φορντισμού (Fordist), όπου ένας εργάτης θα μπορούσε να παραβρίσκεται τακτικά στη δουλειά του από τις 9-5 για σαράντα χρόνια συνεχόμενα.
Αυτοί οι σταθεροί συσχετισμοί είναι αδιανόητοι στη σημερινή συγκυρία η οποία απαιτεί συνεχή μεταβολή, επιτάχυνση, υπερπαραγωγή και υπερ-απόδοση. Δεν είναι έκπληξη, λοιπόν, που βρισκόμαστε εν μέσω μιας κρίσης εξουθένωσης και εξάντλησης. Πλέον δεν είναι τόσο αποτελεσματικό να σου λένε “πρέπει να κάνεις αυτό”, καθώς η γλώσσα έχει αλλάξει προς το “μπορείς να κάνεις αυτό”, ώστε εθελοντικά να εκμεταλλεύεσαι τον εαυτό σου αδιάκοπα.
Ο Byung-Chul Han υποστηρίζει ότι πλέον δεν ζούμε σε μια κοινωνία απαγορεύσεων, αρνήσεων και περιορισμών, αλλά σε μια κοινωνία θετικότητας, υπερβολής και υπερ-επίτευξης. Αυτή η αλλαγή καθιστά τα υποκείμενα πολύ πιο παραγωγικά απ’ ό,τι θα μπορούσαν ποτέ να είναι υπό ένα αυστηρό απαγορευτικό σύστημα. Σκεφτείτε ξανά τα είδη αυτοβοήθειας. Τι κάνουν? Οδηγούν το υποκείμενο να ρυθμίσει, να διατηρήσει και να βελτιστοποιήσει τον εαυτό του. Προωθεί μια μονόφθαλμη εμπειρία της υποκειμενικότητας η οποία απομονώνεται μέσα στη «φούσκα» του εαυτού.
Η εμπειρία μας ουδέποτε συνδέθηκε με μεγαλύτερα συστήματα που λειτουργούν σιωπηλά από κάτω, περιορίζοντας και ταυτόχρονα δίνοντας τη δυνατότητα να δράσουμε, αλλά αντιθέτως επικεντρώνεται αποκλειστικά σε αυτό που εσύ ως άτομο μπορείς να κάνεις, στο πώς μπορείς να βρεις μια καλύτερη δουλειά ή πώς μπορείς να επιτύχεις μεγαλύτερα κέρδη ως επιχειρηματίας. Η αυτοβοήθεια καθίσταται ένα σύμπτωμα των καπιταλιστικών κοινωνιών. Καμία άλλη κοινωνία δεν ένιωσε την ανάγκη να παράγει ένα είδος που να καθοδηγεί τα υποκείμενά της στο πώς να ενσωματωθούν καλύτερα στη δομή της.
“Ο Κόσμος Μας Είναι Εφήμερος”
Η προσοχή μας έχει κατακερματιστεί με τον ίδιο τρόπο που η νέα μορφή ευέλικτης εργασίας έχει γίνει κυρίαρχη (μέσω διαδικτυακών πλατφορμών), και αντικατέστησε τις προηγουμένως σταθερές κοινωνικές σχέσεις με εκείνες που είναι διασκορπισμένες και εφήμερες και εδραιώθηκαν επί τούτου. Ο στοχασμός και η βαρεμάρα έχουν γίνει σχεδόν αδύνατες σε αυτήν την εποχή της υπερδιέγερσης. Όλα όσα θεωρούνταν σταθερά, τώρα λιώνουν αργά, σαπίζουν, αφήνοντας πίσω τους μόνο κατακερματισμένες σχέσεις οι οποίες εξαφανίζονται με ταχύτατους ρυθμούς. Ακόμη και η θρησκεία, η οποία στερεοποίησε τους ανθρώπους σε ένα ισχυρό αφήγημα, έχει χάσει την επιρροή της.
ο Byung-Chul Han λέει:
“Η σύγχρονη απώλεια της πίστης δεν αφορά μόνο το Θεό ή τη μετέπειτα ζωή. Αφορά την ίδια την πραγματικότητα και καθιστά την ανθρώπινη ζωή εξ ολοκλήρου προσωρινή. Η ζωή ποτέ δεν ήταν τόσο προσωρινή όσο είναι σήμερα. Όχι μόνο η ανθρώπινη ζωή, αλλά και ο κόσμος γενικότερα γίνεται εντελώς προσωρινός. Τίποτα δεν υπόσχεται διάρκεια ή ουσία [Bestand]. Δεδομένης αυτής της έλλειψης του Είναι, αναδύεται η νευρικότητα και η ανησυχία. Το Εγώ [Ich] της ύστερης νεωτερικότητας στέκεται εντελώς μόνο του. Ακόμη και οι θρησκείες, ως θανατοτεχνικές πρακτικές που κάποτε αφαιρούσαν τον φόβο του θανάτου και έδιναν μια αίσθηση διάρκειας, έχουν φτάσει στο τέλος τους. Η γενική αποαφηγηματοποίηση του κόσμου ενισχύει την αίσθηση της παροδικότητας. Κάνει τη ζωή απογυμνωμένη.” (22, Κοινωνία της Κόπωσης)
(Πηγή: https://medium.com/@Ferriswatt/the-myth-of-sisyphus-8c1766b20ac3)
“Η Εμφάνιση του Πολιτισμού της Σκέψης”
Στο παρόν πλαίσιο, δεν είναι έκπληξη που παρατηρούμε ένα ακόμη περίεργο φαινόμενο: την εμφάνιση αυτού που μπορεί να αποκαλείται αυτό-αναφορική αισιοδοξία. Αυτή είναι μια ευρέως διαδεδομένη, σχεδόν θρησκευτική πεποίθηση ότι πρέπει να είστε αισιόδοξοι όλο τον χρόνο. Αυτή η αισιόδοξη στάση δεν βασίζεται σε κάτι πραγματικό, αλλά αποκλειστικά στην καθαυτή αισιοδοξία. Θα πρέπει να είστε αισιόδοξοι όχι επειδή έχετε πραγματικά κάτι συγκεκριμένο να προσβλέπετε, αλλά απλά και μόνο για χάρη της αισιοδοξίας.
Εδώ παρατηρούμε τη δημιουργία του μύθου της “νοοτροπίας”, με την έννοια ότι ο τρόπος που σκέφτεστε είναι το μόνο πράγμα που σας εμποδίζει από την επιτυχία. Το υποκείμενο κατηγορεί τον εαυτό του για τις αποτυχίες του, κοπιάζει υπερβολικά και εκμεταλλεύεται τον εαυτό του προκειμένου να ανταποκριθεί σε αυτές τις συνεχώς επιταχυνόμενες κοινωνικές προσδοκίες. Η κατάρρευση είναι αναπόφευκτη. Τα σώματά μας και οι νευρώνες μας είναι φυσικά ανίκανα να συμβαδίσουν.
Εδώ βλέπουμε την τελική αντιστροφή της σχέσης αντικειμένου-υποκειμένου. Ενώ προηγουμένως ήταν συνηθισμένο να πιστεύετε ότι η υλική σας πραγματικότητά, η κοινότητά σας, η οικονομική σας κατάσταση συνέβαλαν στη διαμόρφωση της ταυτότητάς σας, τώρα αυτή η σχέση αντιστρέφεται. Είστε εσείς που καθορίζετε την υλική πραγματικότητα και την οικονομική σας κατάσταση. Το υποκείμενο δημιουργεί τη δική του πραγματικότητα.
Μια σχετική ιδέα στην ολοένα αυξανόμενη και δημοφιλή πίστη του “νόμου της έλξης”, η οποία υποστηρίζει ότι οι θετικές σκέψεις θα σας φέρουν θετικά αποτελέσματα στη ζωή και οι αρνητικές σκέψεις θα σας φέρουν αρνητικά αποτελέσματα. Καθορίζετε τα πάντα με τις σκέψεις σας, με τη νοοτροπία σας. Ο λόγος που είστε φτωχός δεν είναι λόγω κάποιων υλικών, πολιτικών και οικονομικών συνθηκών που σας κρατούν φτωχό, αλλά επειδή έχετε αρνητική στάση ζωής. Εάν δεν είστε επιτυχημένοι, πρέπει να εργαστείτε πιο σκληρά, να είστε πιο αισιόδοξοι και να έχετε καλύτερη νοοτροπία. Αυτό το κοινωνικό κλίμα της υπερεπίδοσης, της υπερκόπωσης και της τοξικής θετικότητας οδηγεί στη σύγχρονη επιδημία της εξάντλησης.
Η Άνοδος της Υπερβολικής Θετικότητας
Ο Byung-Chul Han υποστηρίζει ότι τις τελευταίες δεκαετίες πραγματοποιήθηκε μια σημαντική αλλαγή όσον αφορά τον τύπο των ασθενειών και των παθολογιών που προσβάλλουν τους ανθρώπους. Αυτές πλέον δεν είναι αρνητικές που απλώς επιτίθενται στο ανοσολογικό μας εξωτερικά, αλλά αντιθέτως, είναι θετικές. Δεν πρόκειται για μολύνσεις αλλά για παραβιάσεις.
Φαίνεται ότι δεν υπήρξε ποτέ άλλη στιγμή στην ιστορία όπου οι άνθρωποι υποφέρουν από υπερβολική θετικότητα- όχι από την επίθεση της ως ξένης, αλλά από τον καρκινικό πολλαπλασιασμό της. Αναφέρεται σε ψυχικές ασθένειες όπως τη Διαταραχή Ελλειμματική Προσοχής- υπερκινητικότητα (ΔΕΠΥ), τη κατάθλιψη, το σύνδρομο burnout και την οριακή διαταραχή προσωπικότητας.
Υποφέρουμε από τη βία του Εαυτού, όχι του Άλλου. Η προτεσταντική ηθική και η αποθέωση της εργασίας δεν είναι κάτι καινούργιο· Ωστόσο, αυτή η παλιά υποκειμενικότητα που έπρεπε να έχει χρόνο για υγιείς σχέσεις με συντρόφους, παιδιά και γείτονες δεν υπάρχει πλέον. Δεν υπάρχει όριο στην παραγωγή. Τίποτα δεν είναι ποτέ αρκετό για τον σύγχρονο Εαυτό. Είναι καταδικασμένος να εναλλάσσει τις πολλές ανησυχίες και επιθυμίες του ασταμάτητα, χωρίς ποτέ να τις επιλύει ή να τις ικανοποιεί, αλλά μόνο να μετακινείται μεταξύ της μίας και της άλλης.
Ο Byung-Chul Han υποστηρίζει ότι έχουμε απομακρυνθεί από τους τρόπους του εξωτερικού καταναγκασμού, ένα χαρακτηριστικό της κοινωνίας της πειθαρχίας. Αντιθέτως, η κοινωνία της επίτευξης χαρακτηρίζεται όχι από κάποιον εξωτερικό εξαναγκασμό, αλλά από την εσωτερική επιβολή. Δεν ζούμε πλέον σε μια κοινωνία περιορισμών, αλλά σε μια κοινωνία συνεχούς ελευθερίας, κυριαρχούμενη από τη θετικότητα, την αισιοδοξία και, συνεπώς, την εξάντληση.
Ο Byung-Chul Han και η Επιδημία της Εξάντλησης
Το σύνδρομο burnout έχει δύο διαστάσεις. Η πρώτη είναι η εξάντληση, η σωματική και ψυχική αποστράγγιση που προκαλείται από την ταχεία κατανάλωση ενέργειας. Η δεύτερη είναι αυτή της αλλοτρίωσης, το να νιώθεις ότι η εργασία που κάνεις είναι άνευ νοήματος και δεν ανήκει πραγματικά σε εσένα. Όσο επεκτείνεται το σύστημα παραγωγής τόσο περισσότερο περιορίζονται οι ρόλοι και οι λειτουργίες που πρέπει να καλύψουν οι εργαζόμενοι.
Αυτό είναι και το παράδοξο πάνω στο οποίο βασίζεται ο μετα-φορντιανός (Post-Fordian) εργαζόμενος. Πρέπει συνεχώς να αναπτύσσει νέες δεξιότητες, να προσαρμόζεται, να μαθαίνει, να μεγιστοποιεί την αποτελεσματικότητά του και, γενικά, να επεκτείνει το σύνολο των δεξιοτήτων του στο μέγιστο, ενώ παράλληλα να χρησιμοποιείται από το σύστημα παραγωγής με όλο και πιο περιορισμένους ρόλους. Ορισμένοι κλάδοι, όπως ο κλάδος της εξυπηρέτησης, παραμένουν σχετικά ανεπηρέαστοι από αυτήν την τάση, καθώς μια εργασία όπως αυτή του “σερβιτόρου” δεν γίνεται περισσότερο αποδοτική όταν εκπονείται σε πολλαπλούς ρόλους, αλλά παρόλα αυτά αυτή η τάση υπάρχει στους περισσότερους κλάδους.
Τα νεύρα μας είναι εξαντλημένα, διογκωμένα, τσιτωμένα, ατροφικά, εξαντλημένα και εξουθενωμένα. Είμαστε καταπονημένοι και βίαια υπερφορτωμένοι. Πλέον καταλαβαίνω με ποιον τρόπο τα πράγματα έχουν κάνει τον κύκλο τους καθώς και πόσο ανίσχυρη είναι η κοινωνία της “κόπωσης” να ανταποκριθεί στη δική της κρίση.
Η χρήση των «γκουρού» αυτοβοήθειας στο διαδίκτυο που σας βοηθούν με την κόπωση είναι άλλο ένα στοιχείο που συμβάλλει στην περαιτέρω επιδείνωσή της. Επιχειρώντας να διορθωθεί η κόπωση μέσω ακόμα περισσότερης αυτοβελτίωσης, έχουμε χάσει πλήρως το νόημα. Το κύριο χαρακτηριστικό της κοινωνίας της επίτευξης, είναι ότι θεωρεί ότι κάθε ένα εμπόδιο είναι ένα πρόβλημα προς επίλυση.
Η κόπωση δεν μπορεί να λυθεί, τουλάχιστον όχι μέσω της αυτοβοήθειας. Απαιτεί κάτι περισσότερο: τον έλεγχο και την αλλαγή των κοινωνικών, πολιτιστικών και οικονομικών συστημάτων που την προκαλούν. Μέχρις ότου αντιμετωπιστεί η ρίζα του προβλήματος, οι δομές στις οποίες βρισκόμαστε θα συνεχίσουν να αναπαράγουν το ίδιο πρόβλημα, ξανά και ξανά.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ & ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΟΓΙΑΝΝΗ – ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ – ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΗ ΣΤΗ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ