Ως ψυχίατρος, έχω δει πως το κυνήγι της ευτυχίας οδηγεί στην μιζέρια/δυστυχία
Πηγή: PSYCHE
Πρόλογος:
Το εν λόγω άρθρο αποτελεί μετάφραση μιας ατζέντας θεμάτων και σκέψεων ενός συνταξιούχου Ψυχιάτρου(Rafa Euba) γύρω από την έννοια της ευτυχίας. Μιας έννοιας αφηρημένης μεν, που όλα τα άτομα δε -που ανατρέφονται σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο-, μοιράζονται κοινές προσδοκίες και ιδέες γύρω από τους δρόμους που οδηγούν στην πλήρωσή της. Τι είναι η ευτυχία και πόσο επιτεύξιμη είναι τελικώς; Είναι το κυνήγι της ευτυχίας ένας δρόμος κοπιώδης μα ουσιώδης, ή αποτελεί έναν δρόμο που μας ωθεί στην δυστυχία από την ματαιότητα της εύρεσής της;
Τι μας έχουν μάθει οι απαστράπτοντες
οδηγοί αυτοβελτίωσης και πόσο μας απομακρύνουν από την πραγματικότητα που ανατροφοδοτεί την αντίληψη της αυταξίας μας;
Τι ανάγκες υπηρετεί ο πόνος, και πόσο επιτεύξιμο να αποκλεισθεί από τη ζωή μας;
Πως τροφοδοτούν οι ωραιοποιημένες αναπαραστάσεις της ζωής των άλλων στα μέσα της κοινωνικής δικτύωσης, τους στόχους και τις προσδοκίες μας για την ζωή;
Πως όλα τα παραπάνω επηρεάζουν την δική μας ματιά στο μέλλον, και πόσο ρευστή είναι αυτή στον χρόνο, βάσει των προνομίων μας;
Αυτά και πολλά άλλα, διανοίγουν ένα πεδίο συλλογικής συζήτησης γύρω από την γραμμική πορεία της «ευτυχίας», όπως εντυπώνεται μέσα από οδηγούς και μιντιακές εικόνες. Μια πορεία που μόνο από γραμμικότητα δεν χαρακτηρίζεται και στον δρόμο της πραγματικότητας οι ορισμοί ρευστοποιούνται και αναμορφώνονται διαρκώς.
Μαρίνα Κυβελέα, Ψυχολόγος -Εκπαιδευόμενη Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
Ένα από τα πράγματα που με ώθησαν πριν πολλά χρόνια να γίνω ψυχίατρος, ήταν η επιθυμία μου να αποκτήσω μια βαθύτερη κατανόηση της ανθρώπινης φύσης. Όλοι οι άνθρωποι μοιράζονται βασικές επιθυμίες και φόβους, είτε αντιμετωπίζουν κάποια ψυχική δυσκολία ή όχι, αλλά αυτές οι επιθυμίες και οι φόβοι είναι συνήθως πιο έντονες – και επομένως απεικονίζονται καλύτερα-, παρουσία μιας «ψυχικής διαταραχής». Ενδεχομένως καμία επιθυμία δεν είναι πιο καθολική από την επιθυμία για ευτυχία, η οποία γίνεται πιο συγκεκριμένη και αισθητή όταν το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με κάποια δυσκολία ή ζήτημα ψυχολογικής φύσεως. Τέτοιες περιπτώσεις βοηθούν να αναδείξουμε γιατί η ευτυχία είναι ένας τόσο άπιαστος στόχος για οποιοδήποτε άτομο, και ποιος σε αντιπαραβολή θα ήταν ένας «σοφότερος» σκοπός στη ζωή.
à Η περίπτωση του Μάρκ (θεραπευόμενος):
«Ευελπιστώ να μπορείς να με βοηθήσεις γιατρέ», είπε. Έχω κατάθλιψη εδώ και καιρό και δεν μπορώ να το αντέξω άλλο. Ο Μάρκ είναι ένα αμάγαλμα ασθενών που έχουν διαγνωστεί με διπολική διαταραχή, τον οποίο παρακολουθώ αυτά τα χρόνια. Είναι πράγματι καταθλιπτικός και το τελευταίο επεισόδιο ήταν μεγαλύτερο σε διάρκεια και σοβαρότερο από τα προηγούμενα. Τελευταία φορά που (θυμάται να) αισθανόταν καλά, ήταν πριν περίπου ένα χρόνο. Εξηγεί ότι τα πράγματα πήγαιναν πολύ καλά και μετά, εντελώς ξαφνικά, κατέρρευσε. Κατόπιν ερωτήσεων που ακολούθησαν, γίνεται φανερό ότι δεν τα πήγαινε καλά πριν την έναρξη της κατάθλιψής του. Ήταν λίγο ‘high’ πριν την πτώση, παρόλο που δεν το βλέπει έτσι ο ίδιος. Επιμένει ότι ο ζωηρός, γεμάτος αυτοπεποίθηση και εξωστρεφής 40χρονος που είναι ευτυχής όταν εμπλέκεται σε ριψοκίνδυνες σεξουαλικές και οικονομικές περιπέτειες, συνιστά τον «κανονικό εαυτό του», τον πραγματικός Μάρκ.
Η διπολικότητα (Bipolarity) μετατοπίζει τα σημεία αναφοράς (του/της εαυτού/ης) σε σημείο που μπορεί κανείς/καμία/κανένα να ξεχάσει πως είναι μια «φυσιολογική διάθεση». Κάποια άτομα που υποφέρουν από την συγκεκριμένη δυσκολία, ταλαντεύονται από την κατάθλιψη στην μανία και πίσω, δίχως να σταματούν στην μέση. Συμπάσχω με τον Μάρκ: αν είχα διπολική διαταραχή, θα έβλεπα κι εγώ τον πληθωρικό και χωρίς αναστολές εαυτό μου ως τον πραγματικό μου εαυτό, και τον στεναχωρημένο και αγχωμένο εαυτό μου, ως τον «άρρωστο εαυτό μου». Το πρόβλημα έγκειται στο ότι η «ευτυχία» στην εμπειρία της μανίας δεν είναι βιώσιμη. Η φιλοδοξία του Μαρκ, να επιστρέψει σε αυτή την κατάσταση και να παραμείνει εκεί επ’ αόριστόν, δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί. (Στην πραγματικότητα η παραδοχή ότι τα άτομα σε κατάσταση μανίας αισθάνονται συνεχώς χαρούμενα, είναι λανθασμένη. Η μανία είναι συχνά ευερέθιστη, ανυπόμονη και δυσφορική ). Με λίγη τύχη, η θεραπεία μπορεί να σταθεροποιήσει και να ρυθμίσει τις διακυμάνσεις της διάθεσης, αλλά δεν θα καταφέρει να τον κάνει να αισθάνεται μόνιμα ευτυχισμένο.
Η ευτυχία που κάποιο άτομο σαν τον Μάρκ χάνει, είναι εξωπραγματική και ανθυγιεινή.
Χρειάζεται να μάθει να επιθυμεί ένα διαφορετικό τύπο σχετικής ευτυχίας (relative happiness), δηλαδή μια κατάσταση λογικής ικανοποίησης, με διαλείπουσα χαρά και πόνο, η οποία σε αντίθεση με τον μύθο της μόνιμης ευδαιμονίας (permanent/external Bliss) , μπορεί να δυνητικά να επιτευχθεί. Υπό αυτό το πρίσμα, το πέρασμα από τον έναν στόχο στον άλλον θα περιλαμβάνει διαδικασία αποδοχής και αναγνώρισης, ότι ο πόνος είναι φυσικός και φυσιολογικός και όχι πάντα ένα σύμπτωμα που πρέπει να αντιμετωπισθεί.
Το κυνήγι της ευτυχίας
Η ευτυχία στην τελική, είναι μια αφηρημένη ιδέα, καθώς δεν υπάρχει αντικειμενική μέτρηση γι’ αυτήν. Πολλά άτομα δεν γνωρίζουν καν τι εννοούν με τον όρο ευτυχία:
Είναι μια κατάσταση γενικής ικανοποίησης; Είναι η παρουσία ευχαρίστησης και η απουσία πόνου όπως πίστευαν οι ωφελιμιστές/στριες φιλόσοφοι; Ή μήπως θα πρέπει να βασίζεται στην πραγμάτωση μιας καλής ζωής όπως υποστήριζαν οι ‘Έλληνες φιλόσοφοι; Παρακολουθώντας τι δημοσιεύουν οι άνθρωποι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, θα μπορούσε κανείς/καμία/κανένα να συμπεράνει ότι τα περισσότερα από εμάς θεωρούμε την ευτυχία στις μέρες μας ως τίποτα περισσότερο από χαρά και ενθουσιασμό, που πρέπει συνεχώς να αποσπούμε από την ζωή.
H δυσκολία να συλλάβουμε την έννοια της ευτυχίας, γίνεται μεγαλύτερη από το απλό γεγονός ότι κάθε άτομο από εμάς γνωρίζει ελάχιστα για τις δυστυχίες των άλλων -συχνά ακόμη και των κοντινών μας προσώπων- επειδή είναι δυσάρεστο και αγενές να συζητούνται δύσκολα ζητήματα στις περισσότερες κοινωνικές καταστάσεις κι επειδή η αποκάλυψη αποτυχιών και ταπεινώσεων μπορεί να δώσει την εντύπωση ότι απειλεί την κοινωνική εικόνα του ατόμου(που τα αφηγείται). Τα παραπάνω διαστρεβλώνουν την αντίληψη για το τι συνιστά ένα μέσο επίπεδο ευτυχίας. Ακόμη, η έλευση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, με όλη την επιφανειακή διασκέδαση και τον περιχαρή ναρκισσισμό, φαίνεται να έχουν μεγεθύνει αυτή την στρέβλωση (της έννοιας της ευτυχίας).
Η σύγχυση γύρω από την ιδέα της ευτυχίας, ενθαρρύνει, θαρρώ μια απλουστευτική ασπρόμαυρη (black–and–white) οπτική, κατά την οποία η μέση ζωή – αναπόφευκτα διανθισμένη με πόνο -, φαίνεται να είναι υποβέλτιστη και λιγότερη από ευτυχής. Ο Μαρκ σίγουρα έβλεπε την ζωή με αυτό τον τρόπο και γι’ αυτό κυνηγούσε τα λαμπρά φώτα της μανίας ως αν να ήταν φάροι στο ταξίδι της άπιαστης προσωπικής του ευτυχίας.
Η διάθεση του Μαρκ βελτιώθηκε τελικώς, αλλά δυστυχώς πέρασε και πάλι σε ένα υπομανιακό στάδιο. Τον περισσότερο καιρό ένιωθε ευτυχισμένος, ακόμη κι η ομήγυρή του γνώριζε ότι η ευφορία δεν θα διαρκούσε και ανησυχούσαν για τις επιπτώσεις της υπερβολικής αυτοπεποίθησης και της άρσης αναστολών του. Ωστόσο, σε αυτή την περίσταση, ο ίδιος ο Μαρκ ήταν δεκτικός στην ιδέα να αντιμετωπίσει την υπερβολική του ευφορία. Η εμπειρία τον έμαθε πως όσο πιο ψηλά ανέβαινε η διάθεσή του, τόσο πιο δύσκολη θα είναι η επακόλουθη κατάρρευση. Ο σκοπός της θεραπείας θα ήταν να ομαλοποιηθεί η διάθεσή του, ώστε να μπορεί δουλέψει προς μια θέση λογικής ικανοποίησης.
Η περίπτωση της Alice:
Όπως ο Μαρκ, έτσι και η Alice κυνηγούσε μια άπιαστη ευτυχία, αλλά δεν είχε την διάγνωση της διπολικής διαταραχής. Αντί αυτού, υποφέρει από μια χρόνια και φαινομενικά σταθερή κατάθλιψη. Βρίσκεται στα πενήντα (50), διαζευγμένη και εργάζεται ως διευθύντρια στο τμήμα εσωρούχων ενός πολυκαταστήματος. Όπως και ο Mark, η Alice είναι ένα φανταστικό αμάγαλμα: αντιπροσωπεύει ένα συγκεκριμένο τύπο χρόνιου καταθλιπτικού θεραπευόμενου, που έχω δει στο ιατρείο μου όλα αυτά τα χρόνια. Διαθέτει πολλές τύψεις και χαμηλή αυτοεκτίμηση, καθώς και μια διάχυτη ανηδονία (μειωμένη ικανότητα να αισθάνεται ευχαρίστηση), κι όμως πηγαίνει τακτικά διακοπές με μια στενή της φίλη και καθένας/καθεμία/καθένα θα μπορούσε να υποθέσει ότι απολαμβάνει αυτές τις διακοπές, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό. Ανά τα χρόνια, έχει δοκιμάσει -ανεπιτυχώς- πλειάδα θεραπειών από τα χάπια μέχρι τη θεραπεία, ελπίζοντας να ανακουφιστεί από τα βάσανά της.
Η θλίψη της Alice τροφοδοτεί την εαυτή της σε έναν φαύλο κύκλο. Βλέπει και ακούει για τις φαινομενικά «τέλειες ζωές» των άλλων, ζηλεύει την υποτιθέμενη ευτυχία τους αλλά οποιαδήποτε προσπάθεια να τις φτάσει, θα ήταν πέρα από τις δυνατότητές της, σκέφτεται. Δεν θα μπορούσε πιθανώς να ξεκινήσει μια νέα σχέση στην ηλικία της, εξηγεί, συνεπώς η ευκαιρία να έχει την ζωή που πάντα ονειρευόταν, αποτελεί ένα πλοίο που έχει σαλπάρει εδώ και χρόνια. Στο μυαλό της, η ευτυχία μοιάζει σαν τηλεοπτική διαφήμιση: ένας όμορφος σύντροφος, δύο παιδιά, ένα λαμπραντόρ (σκυλί), ένα άνετο σπίτι, μαξιλαροπόλεμος και κυνηγητό στην παραλία, γελώντας. Η ευτυχία είναι αόριστη και κλισέ. ‘Έχει δοκιμάσει έναν αριθμό διαφορετικών αντικαταθλιπτικών, από τα οποία κανένα δεν βοήθησε. Αυτά αποκαλούνται κάποιες φορές «χαρούμενα χάπια», αλλά ουδεμία σχέση έχουν με την ευτυχία. Στην καλύτερη των περιπτώσεων βοηθούν στην ανάρρωση από τα συμπτώματα της κατάθλιψης, αλλά δεν μπορούν να προκαλέσουν ευτυχία, η οποία είναι μια ιδέα και όχι μια βιολογική κατάσταση.
Ακόμη, ούτε η θεραπεία δεν προορίζεται να φέρει ή προκαλέσει ευτυχία. Η προσέγγιση ACT (Acceptance and Commitment Therapy) για παράδειγμα, ενημερώνει για τις προσπάθειες άμεσης επιδίωξης της ευτυχίας, όταν επί της ουσίας ο σκοπός της θεραπευτικής διεργασίας είναι να μαθαίνουμε να αποδεχόμαστε τον πόνο από μια στάση αυτό-συμπόνιας.
Ο πόνος είναι κομμάτι της ζωής.
Στην πραγματικότητα, ακόμη και η φαινομενικά όμορφη ζωή του ζευγαριού στην φαντασία της Αλίκης, θα περιλάμβανε σημαντικό ποσοστό πόνου. Η αποδοχή αυτού του γεγονότος -με την βοήθεια ενδεχομένως της ακρόασης εμπειριών από άλλα άτομα στο πλαίσιο της ομαδικής θεραπείας και της εξάσκησης της αυτό-συμπόνιας- , θα βοηθούσε την Αλίκη να δουλέψει με τα αισθήματα της ανεπάρκειας που την ταλανίζουν.
Πράγματι, μοιάζει παράδοξο ότι η επιδίωξη της ευτυχίας θα προκαλεί δυστυχία, αλλά η ευτυχία είναι ένα φάντασμα, και το κυνηγάς ένα φάντασμα δεν μπορεί ποτέ να είναι μια ικανοποιητική εμπειρία.
O Μαρκ πίστευε ότι γνώριζε την ευτυχία κατά την διάρκεια των σπινθηροβόλων μανιακών επεισοδίων, ενώ η Alice πίστευε ότι είχε δει την ευτυχία στις στρεβλώσεις της διαφήμισης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Τουναντίον, η αντίθεση ανάμεσα σε αυτές τις πλάνες και την πραγματικότητα της ζωής – πλάι στην απογοήτευση από την αναμενόμενη ευτυχία που δεν ήρθε ποτέ – αύξησε τον πόνο που βίωναν. Αυτές οι πλάνες ήταν στην μια περίπτωση μη βιώσιμες και στην άλλη φανταστικές, επίθετα που συχνά μπορούν να εφαρμοστούν στην απεικόνιση της ευτυχίας στη λαϊκή κουλτούρα και στη βιομηχανία της εμψυχωτικής αυτοβοήθειας.
Ο George Bernard Shaw έγραψε «Παλαβομάρα είναι η άμεση επιδίωξη της ευτυχίας και της ομορφιάς». Ο παραπάνω αφορισμός αφορά όλα τα άτομα αλλά ιδιαίτερα εκείνα που αντιμετωπίζουν ψυχολογικές δυσκολίες, που υπάρχει η ανάγκη να γνωρίζουν που να μπορούν να στοχεύσουν για να «βελτιώσουν την ζωή τους» και να μειώσουν τον πόνο τους.
Ένας εναλλακτικός στόχος θα μπορούσε να είναι να περιηγηθούμε στη ζωή με τρόπους που να προκαλούν το μέγιστο επίπεδο ευχαρίστησης, επιτρέποντας ταυτόχρονα ένα ορισμένο και αναπόφευκτο μέτρο πόνου. Αυτό προφανώς είναι ευκολότερο στα λόγια απ’ ότι στη πράξη, αλλά η εμπειρία μου με θεραπευόμενα άτομα, δείχνει ότι η αλλαγή της στάσης του ατόμου απέναντι στους συνήθεις στρεσογόνους παράγοντες και τις προκλήσεις της ζωής, αναμφίβολα βοηθάει. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει το να εξασκούμε την αυτό-συμπόνια παρά να κατηγορούμε τον/την/το εαυτό/εαυτή μας για τις αποτυχίες όπως τις αντιλαμβανόμαστε, αντί να προσπαθούμε να τις αποκλείσουμε από τη ζωή μας με κάθε κόστος και τέλος, αντί να πιστεύουμε ότι δυνάμεθα με κάποιο τρόπο να κατακτήσουμε τα μυθικά, ηλιόλουστα υψίπεδα της ευτυχίας ακολουθώντας ένα σύνολο οδηγιών, διασκεδάζοντας ή χτίζοντας μια ζωή πολιτισμικά εγκεκριμένη. Ας αποδεχτούμε ότι καμία από αυτές τις στρατηγικές δεν θα λειτουργήσει. Καταληκτικά, η αποδοχή μπορεί να φέρει γαλήνη, ένα καλύτερο υποκατάστατο της ευτυχίας παρά οι απατηλές εναλλακτικές προς την επίτευξή της.
Όλοι οι άνθρωποι γνωρίζουν τον πόνο και τα άτομα, που περιμένουν στην αίθουσα αναμονής μιας ψυχιατρικής κλινικής ,γνωρίζουν τον πόνο καλύτερα από τα περισσότερα. Το να συμβιβαστούμε με την πραγματικότητα της ύπαρξης -προσπαθώντας παράλληλα να τον ελαχιστοποιήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο- είναι μια πολύ πιο δόκιμη επιλογή από το να κυνηγάμε το άπιαστο φάντασμα της ευτυχίας.
Μετάφραση & Επιμέλεια: Μαρίνα Κυβελέα, Ψυχολόγος -Εκπαιδευόμενη Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
Πηγή: Euba, R. (n.d.). As a psychiatrist, I’ve seen how chasing happiness leads to misery: Psyche ideas. https://psyche.co.com. https://psyche.co/ideas/as-a-psychiatrist-ive-seen-how-chasing-happiness-leads-to-misery
Φωτογραφίες: Andrew Scott
Βίντεο: Yoann Bourgeois
Παρατηρήσεις/Σχόλια:
- Η χρήση των 3 γενών (ο/η/το) στην παραπάνω μετάφραση αποσκοπεί στην χρήση και αναπαραγωγή ενός συμπεριληπτικού λόγου που δεν υποθέτει ή αποφασίζει για το φύλο οιωνδήποτε αφορά. Στο πλαίσιο αυτό, έχουν παραφραστεί επίσης κάποιες μεμονωμένες λέξεις ή ορολογίες κοινωνικά φορτισμένες, προκειμένου να αποφευχθεί η κλινική αναγωγή των όρων και να δοθεί έμφαση στην συμβουλευτική φύση της σημασίας του άρθρου (πχ. Όροι που έχουν παραφραστεί: διαταραχή, ασθενής).