Συστημική και συνεργατική εποπτεία στην ψυχοθεραπεία
Δημοσίευση από Ηλία Γκότση
Κοινωνιολόγος- συστημικός ψυχοθεραπευτής και επόπτης, συγγραφέας
«Η δική μας θέση αντανακλά την επιθυμία να μην είμαστε τόσο αφελείς, ώστε να νομίζουμε ότι μπορούμε να αλλάξουμε όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι πελάτες μας, αλλά ταυτόχρονα να μην πέφτουμε στην παγίδα του κυνισμού, ότι δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα όταν αντιμετωπίζουμε δύσκολα προβλήματα. Αντ’ αυτού, να έχουμε την ελευθερία να αναλάβουμε δράση. Να καταφέρνουμε, με κάποιον τρόπο, να επιβιώνουμε από τον όλεθρο και την απογοήτευση που ενίοτε αναπόφευκτα συμβαίνουν, όταν αντιμετωπίζουμε τις τραγωδίες της ζωής. Να καταφέρνουμε να συνεχίζουμε και να μην χάνουμε τις ελπίδες μας, να μπορούμε να βρίσκουμε το χιούμορ μέσα στον παραλογισμό φαινομενικά αδύνατων καταστάσεων. Διαφυλάσσοντας την ικανότητά μας για ενθουσιασμό και έξαψη, ακόμα και εάν μερικές φορές αποτυγχάνουμε.» (Ασέβεια : Gianfranco Cecchin, Ray, Wendel A., Gerry Lane 2009)
Το κείμενο που ακολουθεί αποτυπώνει τη θεωρητική βάση, τη φιλοσοφία και τις πρακτικές που αξιοποιήθηκαν στις ομάδες συνεργατικής/βιωματικής και διαλογικής εποπτείας ομοτίμων επαγγελματιών ψυχικής υγείας (Harlene Anderson 1995 , http://developingopendialogue.com/wp-content/uploads/2017/01/Anderson-H-Swim-S1995-Supervision-as-collaborative-conversation-Connecting-the-voices-of-supervisor-and-supervisee.pdf), που υλοποιούνται από το 2016 ως σήμερα.
Τόσο η φιλοσοφία, όσο και η θεωρητική προσέγγιση στηρίζονται στον κοινωνικό κονστραξιονισμό και στην συνεργατική προσέγγιση. Βασικό χαρακτηριστικό αποτελεί η πεποίθηση ότι η ομάδα εποπτείας αποτελεί ένα εποπτικό σύστημα, στο οποίο τόσο η συλλογική όσο και η ατομική ανέλιξη στηρίζεται στην συνκατασκευή της γνώσης. Η κύρια πρακτική είναι ο διάλογος και μια καταξιωτική γλώσσα που αναζητά στην εμπειρία των μελών της ομάδας, εκείνα τα αποθέματα που θα δώσουν την δυνατότητα για διανοίξεις και εναλλακτικές οπτικές, με στόχο την κατανόηση των επιδράσεων που ασκούν οι συνηχήσεις (Elkaim Mony. 2008 ) και οι αναδυόμενες πλευρές του προσωπικού/βιωμένου εαυτού( Rober Peter 2008), όταν αυτές εισέρχονται απρόσκλητα στο θεραπευτικό σύστημα.
Στο άρθρο υποστηρίζεται επίσης η λειτουργία συνεργατικών ομάδων ομότιμων είναι ένας τρόπος να υποστηριχθούν οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας προκειμένου να αυτό-αναστοχαστούν και να κατανοήσουν τις δυσκολίες που αναδύονται μέσα στην θεραπευτική σχέση και να επανασυνδεθούν με τις δεξιότητες και τις ποιότητες του επαγγελματικού εαυτού.
Η θεωρητική βάση στην συστημική εποπτεία
Οι ομάδες συνεργατικής/βιωματικής και διαλογικής εποπτείας ομότιμων βασίζονται στη συστημική θεωρία.
Από την πρώτη περίοδο αξιοποιούν τη διαγενεακή προσέγγιση και τις ιδέες του Muuray Bowen για τη διαφοροποίηση, την συγχώνευση και την τριγωνοποίηση (Bowen 1996).
Από την δεύτερη περίοδο αξιοποιείται η έμφαση που δίνεται από τον κονστρουκτιβισμό στην υποκειμενικότητα των οπτικών και των θέσεων παρατήρησης, όπως και οι ιδέες που συνδέονται με τη σχολή του Μιλάνου σχετικά με την σημασία και την κατανόηση της κυκλικότητας και της σημασίας των ερωτήσεων και της ασέβειας( Boscolo Luigy, Cecchin Gianfranco, Hoafman Lynn, Penn Peggy, 2007, Cecchin Gianfranco, R. Wendel Ray, G. Lane 2009).
Σημαντική επίδραση στην μεθοδολογία έχουν ασκήσει οι προτάσεις του Gregory Bateson για τους δείκτες πλαισίου, την ολιστικότητα, τις χαρτογραφήσεις και την αναγνώριση των διαφορών (Bateson Gregory, 2017, Μουρελή Φρόσω 2002).
Από την ύστερη συστημική περίοδο αξιοποιούνται οι πρακτικές για την αναστοχαστικότητα (Tom Andersen 1987, Michael White 2020), η προσέγγιση του κοινωνικού κονστραξιονισμού (Gergen Kenneth 2016,2021), η συνεργατική/διαλογική προσέγγιση (Goolishian Hary, Andesron Harlene 1998, 1992, Anderson H. Gehart Diana, 2014), τα κείμενα της Sheila McNamme για την ριζική παρουσία ( S. McNamme 2020), οι ιδέες του Mony Elkaim σχετικά με τη σημασία της αναγνώρισης και της κατανόησης των συνηχήσεων , ( Elkaim M. 2008).
Επίσης έχουν αξιοποιηθεί οι αναλύσεις του Peter Rober, για τις εσωτερικές φωνές του επαγγελματικού εαυτού και τους αντίστοιχους εσωτερικούς διαλόγους με τον βιωμένο εαυτό, (P. Rober 2008), όπως και η θεωρία του διαλογικού εαυτού,(Hermans J.M.H., Hermans-Konopka A. 2016).
Ιδιαίτερες επιδράσεις έχουν ασκήσει, η θεωρία του Michael Bakhtin για τον πολυφωνικό εαυτό, ( Bakhtin M. 1929, Χαραλαμπάκη Kάτια 2017, Γκότσης Ηλίας 2015, 2018), η Καταξιωτική Συστημική Διερεύνηση, (με την έμφαση που δίνεται στη συνκατασκευή διαλογικών τοπίων ασφάλειας και την επικέντρωση στα αποθέματα και στο φαντασιακό (Peter Lang & Elspeth McAdam 2017) και το Συστημικό Συνθετικό Μοντέλο Καταξιωτικής Διερεύνησης με επικέντρωση στην κατανόηση των περιοχών οργάνωσης της ανθρώπινης εμπειρίας και των ενδιάμεσων μεταβατικών χώρων της αλλαγής (Γκότσης Ηλίας 2018).
Οι ομάδες συνεργατικής/ διαλογικής βιωματικής εποπτείας αξιοποιούν ως πρακτικές τα βιωματικά εργαστήρια, τον κριτικό αναστοχασμό (Jan Fooks 2018), τις διαλογικές πρακτικές καθώς και στοιχεία από τις ομάδες αυτομάθησης teaching-groups (T_Groups)και την συντονισμένη διαχείριση του νοήματος.
Στις ομάδες συμμετέχουν άτομα που εργάζονται στον χώρο της ψυχικής υγείας, δίχως να τίθεται κάποια προϋπόθεση σχετικά με την θεωρητική τους εκπαίδευση.
Έχοντας επίγνωση για τις διαφορές αλλά και τα κοινά χαρακτηριστικά, τόσο οι συντονίστριες ομοτίμων όσο και τα μέλη τους δεσμεύονται σε ένα κοινό σκοπό που αφορά στην αλληλο-υποστήριξη και στην δέσμευση ότι θα εργαστούν μέσα στην ομάδα αυτοαναφορικά, με στόχο την αυτεπίγνωση και την αυτό-αναστοχαστικότητα για τις διεργασίες μέσω των οποίων ο επαγγελματικός εαυτός διαχειρίζεται βασικά θέματα που προκύπτουν μέσα στην θεραπευτική σχέση, με κίνδυνο να την αλλοιώσουν ή και να την καταργήσουν.
Βασικά θέματα στην εποπτεία
Ορισμένα βασικά αφορούν σε σχεσιακές διεργασίες, όπως είναι λ.χ. η συγχώνευση, η τριγωνοποίηση(Bowen 1996), ή η γονεοποίηση( Boszormenyi-Nagy, I., & Spark, G. 1973). Αφορούν επίσης σε προβολικές ταυτίσεις (Thomas Ogden 2008), οι οποίες δυσκολεύουν την από-ταύτιση και την διαφοροποίηση και οδηγούν το άτομο που παρέχει θεραπευτικές υπηρεσίες να αποσυνδέεται από βασικές ιδιότητες του επαγγελματικού εαυτού.
Ένα ακόμα σημείο το οποίο χρειάζεται διερεύνηση είναι σε ποιο βαθμό ο επαγγελματικός εαυτός αποδυναμώνεται λόγω των συνηχήσεων που ενεργοποιούν εσωτερικές πλευρές και εσωτερικές ή εσωτερικευμένες φωνές, οι οποίες πυροδοτούν τραυματικές εμπειρίες στην ψυχοθεραπεύτρια.
Σε αυτή την περίπτωση οι συνηχήσεις σε συναρμογές που αλλοιώνουν τη μορφή και το περιεχόμενο της θεραπευτικής σχέσης. Αυτό που έχει ζωτική σημασία είναι να κατανοήσουμε το νόημα και την λειτουργία που εξυπηρετούν οι συνηχήσεις και η ανάδυση των εσωτερικών μας πλευρών μέσα στο θεραπευτικό σύστημα, καθώς σύμφωνα με τον Elkaim, η εμφάνισή τους ενδέχεται συνηχούν με εκείνες των ανθρώπων με τους οποίους εργαζόμαστε και να «εξυπηρετούν» την επαλήθευση του χάρτη των πεποιθήσεων τους.
Όλα τα ανωτέρω φαινόμενα είναι σημαντικά και μπορούν να επηρεάζονται από μεταβιβαστικά ή αντιμεταβιβαστικά φαινόμενα, αν διερευνηθούν από μια ψυχοδυναμική οπτική, ωστόσο στο παρόν κείμενο, θα εστιάσουμε, μέσα από την συστημική σκοπιά στις σχεσιακές αλληλεπιδράσεις, τις κυκλικές ανατροφοδοτήσεις και στα παραγόμενά τους. Θα ακόμα αυτές συνδέονται με τις συνηχήσεις και τις αντίστοιχες διεργασίες.
Στις ομάδες συνεργατικής/διαλογικής εποπτείας μας απασχολούν επίσης ηθικά ζητήματα, όπως λ.χ. η συμπερίληψη, η σχεσιακή κυριαρχία[5] (Lucia De Haene & Peter Rober,2017), η ειδημοσύνη, οι πυραμιδικές σχέσεις, οι επιδράσεις της ετεροκανονικότητας στον τρόπο που κατανοούμε τις σχέσεις και τα ψυχικά ζητήματα κ.α. (Η. Γκότσης 2022).
Διερευνάται ακόμα αν συναισθήματα που συνδέονται με την ψυχική αποσύνδεση του επαγγελματικού εαυτού αποτελούν συνέπειες μιας χρόνιας έκθεσης στο τραύμα με το οποίο μας φέρουν σε επαφή τα άτομα με τα οποία εργαζόμαστε και είναι ενδείξεις ενός δευτερογενούς μετατραυματικού στρές, το οποίο στην βιβλιογραφία αναφέρεται με τον όρο κόπωση συμπόνοιας,(Charles R. Figley 2002).
Στην περίπτωση που αναφερόμαστε στην κόπωση συμπόνοιας χρειάζεται να την ξεχωρίσουμε από την επαγγελματική εξουθένωση( burn out), η οποία συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με την από-νοηματοδότηση της εργασίας και είναι άμεσα συναρτώμενη με τις εξωτερικές συνθήκες όπως λ.χ. το εργασιακό περιβάλλον, η αίσθηση της απώλειας ελέγχου για το αντικείμενο της εργασίας ή τον επαγγελματικό ρόλο, η πίεση που ασκείται για την παραγωγή έργου κ.α.
Ένας βασικός στόχος της εποπτικής διεργασίας είναι μέσω της αναγνώρισης και της κατανόησης των θεμάτων που έχουν αναφερθεί να υπάρξει μια συνειδητότητα σχετικά με τις θέσεις, («Positioning»), που τοποθετείται ο επαγγελματικός εαυτός (P. Rober 2008 ).
Σύμφωνα με τον Rober, υπάρχουν οι ακόλουθες δυνητικές θέσεις:
1. Παρακολούθηση της διαδικασίας του πελάτη
2. Επεξεργασία της ιστορίας του πελάτη
3.Εστίαση στην εμπειρία του ίδιου του θεραπευτή
4. Διαχείριση της θεραπευτικής διαδικασίας
Η συνειδητότητα και επίγνωση σχετικά με το positioning, συμβάλει στην διαμόρφωση μιας διακριτής Θέσης- Εγώ (P.Rober 2008, Η. Γκότσης, Ά. Κιαπόκα 2020), η οποία αναπόφευκτα επηρεάζεται, τροφοδοτείται και εμπλουτίζεται από την συνάντηση με τον άλλον.
Σε αυτό το πλαίσιο εκτιμώ ότι ο επαγγελματικός εαυτός, όπως άλλωστε και ο προσωπικός/ βιωμένος εαυτός (P.Rober 2008) είναι ρευστός και ταλαντεύεται σε ένα διαλογικό φάσμα το οποίο περιλαμβάνει πολλές ενδιάμεσες θέσεις (Γκότσης 2019), και εκτείνεται από τη λειτουργική οριοθέτηση και τη διαφοροποίηση μέχρι την συγχώνευση και την απώλεια της θέσης.
Σε αυτή την ταλάντωση είμαστε εκτεθειμένοι σε όσα διαδραματίζονται στο θεραπευτικό σύστημα και το σημαντικό είναι η αναγνώριση του σημείου (ή των σημείων), που τοποθετούνται κάθε στιγμή οι επιμέρους πλευρές του επαγγελματικού εαυτού όπως και των παράλληλων και ταυτόχρονων τοποθετήσεων σε διαφορετικές και αντιθετικές θέσεις.
Υποσημειώσεις
- Σύμφωνα με τον Bateson, το πλαίσιο ορίζεται από τον χρόνο, τον χώρο και τη σχέση. Οι Peter Lang&Elspeth Mc Adam προσθέτουν επίσης το περιεχόμενο. (Αναφέρεται από τους P.Lang &E. McAdam σε ‘αρθρα τους που έχουν δημοσιευτεί στο επιστημονικό περιοδικό της Συστημικής Εταιρείας Βορείου Ελλάδας ΜΕΤΑΛΟΓΟΣ https://metalogos-systemic-therapy-journal.eu/)
- Οι περιοχές οργάνωσης της ανθρώπινης εμπειρίας έχουν αρχικά προσδιοριστεί από τον Humberto Maturana ως τα ακόλουθα πεδία:
- Η ερμηνεία/κατανόηση του κόσμου
- Η αισθητική
- Η δράση
Μια αναλυτική περιγραφή τους καθώς και πως αξιοποιούνται στο συστημικό πράττειν και σκέπτεσθαι, μπορεί να αναζητηθεί στον ΜΕΤΑΛΟΓΟ και στην Γραμματική των αποθεμάτων. Ωστόσο σε αυτά τα κείμενα οι περιοχές αφορούν στην. Στο παρόν κείμενο οι περιοχές οργάνωσης της ανθρώπινης εμπειρίας αφορούν επίσης στην ηθική ως μια συνθήκη που είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη ύπαρξη και στον διάλογο ως μια οντολογική και υπαρξιακή εμπειρία.
3. «Οι συνηχήσεις είναι συγκεκριμένες συναρμολογήσεις, που αποτελούνται από τη διασταύρωση κοινών στοιχείων μεταξύ διάφορων ατόμων ή συστημάτων, αμοιβαίες κατασκευές της πραγματικότητας του θεραπευτικού συστήματος, στοιχεία που φαίνεται να συνηχούν υπό την επίδραση ενός κοινού συντελεστή, κάτι σαν ύλη που ξεκινά να δονείται υπό την επίδραση μιας συγκεκριμένης συχνότητας.»
«Τα συναισθήματα που αναδύονται σε κάθε μέλος του θεραπευτικού συστήματος, έχουν ….νόημα και αφορούν την λειτουργία, του ίδιου συστήματος μέσα στο οποίο εμφανίζονται .» Mony Elkaim. Αποσπάσματα από το βιβλίο Αν με αγαπάς μην με αγαπάς
4. «Ο βιωμένος εαυτός αναφέρεται στις παρατηρήσεις του θεραπευτή της άμεσης κατάστασης καθώς και στις αναμνήσεις, τις εικόνες και τις φαντασιώσεις που ενεργοποιούνται από αυτό που παρατηρεί ο θεραπευτής.
Ο επαγγελματικός εαυτός περιλαμβάνει την υποθετικότητα του θεραπευτή (Rober, 2002) και την προετοιμασία των απαντήσεων στη συνεδρία. Από θέση παρατηρητή προς τον βιωμένο εαυτό, ο θεραπευτής προσπαθεί να κατανοήσει τις εμπειρίες του/της δομώντας τις παρατηρήσεις και προσπαθώντας να κατανοήσει τι συμβαίνει στην οικογένεια και στη συζήτηση»
5. Δες αναλυτικά στοιχεία για την περιγραφή των T-Groups στο:https://www.ntl.org/about-us/ntl-legacy/#:~:text=Lewin%20concluded%20that%20T%2DGroup,for%20the%20NTL%20Learning%20Experience.
6. Συντονισμένη διαχείριση του νοήματος
Ο B. Pearce και ο V. Crohen εκτιμούν ότι η επικοινωνία αποτελεί μια σχεσιακή εμπειρία που συνκατασκευάζεται και αφορά σε πέντε πλαίσια:
- στο επεισόδιο που βιώνεται μια επικοινωνιακή εμπειρία, (λ.χ. στην διάρκεια μιας συνεδρίας),
- στο περιεχόμενο του επεισοδίου, (τι συνέβη μέσα στην συνεδρία),
- στη σχέση των εμπλεκομένων,
- στην αυτοαντίληψη που έχουν αυτοί για τον εαυτό τους
- στην κουλτούρα, τις αναπαραστάσεις και τις κατασκευές για τα ανωτέρω.
7. Ηθικά ζητήματα: - 7.1.Σύμφωνα με τη θέση του Ζακ Ντεριντά, κάθε απόπειρα ερμηνείας του κόσμου των άλλων συνιστά μια απόπειρα κυριαρχίας, καθώς το βλέμμα μας είναι πάντα συνδεδεμένο με την κουλτούρα ή τις θεωρίες μας. Αναφέρεται από τους Lucia De Haene & Peter Rober, 2017.
- 7.2. Στο κείμενο θα χρησιμοποιούνται, τυχαία οι αρσενικές, οι θηλυκές αντωνυμίες. Εναλλακτικά, σε διάφορα σημεία του κειμένου, θα χρησιμοποιείται η λέξη άτομα για να συμπεριλάβει τους ανθρώπους που παρέχουν θεραπευτικές υπηρεσίες και δεν αυτοπροσδιορίζονται με το αρσενικό ή το θηλυκό φύλο.Διαβάστε αναλυτικά τη συνέχεια στο pdf που ακολουθεί: συστημική συνεργατική διαλογική και βιωματική ομάδα εποπτείας