Ποιος είπε ότι όλες επιβιώσαμε;
[1]Πώς η γλώσσα της επιβίωσης επισκιάζει τον πόνο των θυμάτων – και τη δική μας ευθύνη.
Μεγαλώνοντας, άκουσα τους ανθρώπους να λένε αμέτρητες φορές: “Μην είσαι θύμα. Μην παριστάνεις το θύμα”, ως απάντηση σε κάποιο άτομο που εξέφραζε πόνο, θλίψη, δυσαρέσκεια, πληγωμένο ή ακόμη και κακοποιημένο. Πάντα το επικαλούνταν για να τις φιμώσουν ή να ανακατευθύνουν τα συναισθήματά τους.
Θυμάμαι τις στιγμές που η δική μου έκφραση θλίψης συναντούσε την αντίδραση “Έχεις νοοτροπία θύματος” – στιγμές που εντόπιζα καταχρηστικά πρότυπα συμπεριφοράς από άλλους και οι γύρω μου δεν ήταν σε θέση να παρακολουθήσουν την αγωνία μου.
Υποθέτω ότι θεώρησαν ότι με βάση τη γλώσσα μου, δεν ήμουν σε θέση να δεχτώ την ευθύνη ή ότι ήμουν κάποια που πάντα πίστευε ότι κάτι της γινόταν επίτηδες. Κατά την εκτίμησή τους, το να αντιλαμβάνομαι την εαυτή μου ως θύμα ήταν κάτι κακό. Θα ήταν πολύ καλύτερο -και ευκολότερο γι’ αυτούς- αν, αντίθετα, θεωρούσα ότι είμαι επιζώσα.
Σε ένα πρόσφατο προφίλ στο περιοδικό Elle, η Megan Thee Stallion σχολίασε την εμπειρία της έμφυλης βίας και εξέφρασε τη δική της αντίσταση στο να αναγνωριστεί ως θύμα:
“Δεν θέλω να αποκαλώ την εαυτή μου θύμα. Αναλογιζόμενη τα τελευταία τρία χρόνια, θεωρώ την εαυτή μου επιζώσα, επειδή πραγματικά επέζησα από το αδιανόητο. Όχι μόνο επέζησα από τον πυροβολισμό μου από κάποιον που εμπιστευόμουν και θεωρούσα στενό φίλο, αλλά ξεπέρασα και τη δημόσια ταπείνωση του να σέρνεται το όνομα και η φήμη μου στη λάσπη από αυτό το άτομο για να το δει όλος ο κόσμος”.
Ο προβληματισμός της Μέγκαν είναι κάτι που έχω ακούσει να λένε πολλοί άνθρωποι που βιώνουν βία, καθώς κυμαίνονται μεταξύ των όρων θύμα και επιζώσα/επιζόν. Είναι σχεδόν σαν να μας έχουν κοινωνικοποιήσει να βλέπουμε αυτούς τους όρους σε ένα δυαδικό σύστημα. Το πρώτο συνδέεται πιο εύκολα με την αδυναμία, τη συντριβή και τη συνεχιζόμενη θλίψη. Ο δεύτερος υποδηλώνει δύναμη, σθένος και τη συγκρότηση της νικήτριας.
Θεραπευτικές πηγές, όπως η Good Therapy, τοποθετούν αυτούς τους όρους ως “στάδια” θεραπείας, όπου κάποιος πηγαίνει από τον προσδιορισμό ως θύμα σε επιζώσα και, τελικά, σε άτομο που έχει ακμάσει μέσα από αυτό. Η ψυχοθεραπεύτρια Susanne Dillmann περιγράφει τη θεραπεία ως μια εσωτερική διαδικασία βήμα προς βήμα: “[Ένα] άτομο έχει μεγαλώσει μέσα από το στάδιο του θύματος, εισέρχεται στο στάδιο του επιζώντος, το οποίο είναι η στιγμή που αρχίζει να αισθάνεται κανείς δυνατός και σίγουρος και να πιστεύει πραγματικά ότι υπάρχουν πόροι και επιλογές”. Μεγάλο μέρος της λευκής δυτικής θεραπείας βασίζεται σε τέτοια γραμμικά μοντέλα θεραπείας και έτσι προωθεί υπερβολικά απλουστευτικά, γραμμικά σημεία συζήτησης. Στην αγορά της θεραπείας, εξακολουθείς να πουλάς ένα προϊόν που πρέπει να συσκευαστεί σε κάτι εύπεπτο, όπου μπορείς να ακολουθήσεις μια σειρά από βήματα και στη συνέχεια να επιστρέψεις 100% στο φυσιολογικό.
Η γλώσσα υπήρξε ένα μόνιμο πρόβλημα, όχι μόνο στο χώρο της θεραπείας των θυμάτων αλλά και στο σύστημα ποινικής τιμωρίας. Οι οργανώσεις που αφορούν σεξεργατά και τα τρανς άτομα, έχουν από καιρό επιστήσει την προσοχή στην απάνθρωπη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι αρχές για να περιγράψουν τις κοινότητές τους.
“No Humans Involved” (NHI) είναι ο ανεπίσημος όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις δολοφονίες μαύρων ανθρώπων, εργαζομένων στο σεξ, τρανς ανθρώπων, ιθαγενών και πολλών άλλων περιθωριοποιημένων ατόμων. Αυτή η γλώσσα αποκαλύπτει ότι το σύστημα τιμωρίας δεν βλέπει τους ανθρώπους που ανήκουν σε αυτές τις κατηγορίες ως ανθρώπους. Πώς, λοιπόν, θα μπορούσαν ποτέ να τους θεωρήσουν ως θύματα; Ένα θύμα ενός εγκλήματος έχει “δικαιώματα” βάσει του νόμου, αλλά στους περιθωριοποιημένους ανθρώπους δεν μπορούν να παραχωρηθούν αυτά τα δικαιώματα. Επομένως, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως θύματα, ανεξάρτητα από τις ακραίες φρικαλεότητες που διαπράττονται εναντίον τους.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της ανάλγητης αδιαφορίας είναι η καθυστέρηση της πολιτείας της Νέας Υόρκης να απαγγείλει κατηγορίες για τη δημόσια δολοφονία του Jordan Neely νωρίτερα αυτό το μήνα. Ο Neely, ένας άστεγος μαύρος νέος που υπέφερε από τις συνέπειες της πείνας και της θλίψης για τη δολοφονία της μητέρας του, στραγγαλίστηκε μέχρι θανάτου από τον Daniel Penny στο μετρό. Για την πολιτεία και τον Penny, ο Neely ήταν δημόσιος μπελάς και όχι θύμα που χρειαζόταν βοήθεια ή προστασία.
Για να καταπολεμήσουν τις επιπτώσεις της απάνθρωπης γλώσσας όπως η NHI και να επιβάλλουν τη δημόσια λογοδοσία, οι κοινότητες άρχισαν να οργανώνονται για την αναγκαία χρήση του όρου θύμα. Ωστόσο, πολλοί άνθρωποι, ιδίως γυναίκες, αισθάνθηκαν ότι ο όρος ήταν ψυχρός, απάνθρωπος, αποσιωπητικός και αποδυναμωτικός. Οι οργανώσεις στράφηκαν προς τη χρήση του όρου survivor (επιζώσα) αντί αυτού, για να βοηθήσουν στη δημιουργία ενός πιο ενδυναμωτικού πλαισίου για όσες έχουν βιώσει κάτι επιβλαβές.
Η γλώσσα είναι ένα περίπλοκο παιχνίδι.
Η πολιτική μου πεποίθηση υπέρ της κατάργησης του νόμου με βοήθησε να καταλάβω ότι δύο νέοι, μαύροι άντρες δεν κλωτσάνε την πόρτα σας ενώ εσείς και η μητέρα σας ετοιμάζεστε για το ρεσιτάλ χορού της αδελφής σας και φωνάζουν για χρήματα και ναρκωτικά, αν δεν τα χρειάζονται αυτά για να επιβιώσουν σε αυτόν τον κόσμο.
Παρά τις καλοπροαίρετες προσπάθειες, η πολιτισμική ώθηση προς τη γλώσσα των επιζώντων συνοδεύεται από υποθέσεις ανάπτυξης και ενδυνάμωσης που δεν είναι εγγενείς σε κανέναν όρο. Για ορισμένους ανθρώπους, ο προσδιορισμός ως επιζών φαίνεται καλύτερος. Είναι πιο εύπεπτος. Αρκετές μαύρες γυναίκες στη ζωή μου που έχουν βιώσει τεράστια βλάβη, πόνο και βία παραμένουν βαθιά προσηλωμένες στο να αποκαλούν τις εαυτές τους επιζώσες -αν μπορούν καν να αναγνωρίσουν τι συνέβη- αλλά πολλές αγωνίζονται να δουν τη δύναμη ως εγγενές μέρος αυτού του όρου.
Δεν πιστεύω ότι οι μαύρες γυναίκες και τα άτομα που καταπιέζονται λόγω φύλου πρέπει να γίνουν πιο δυνατά. Χρειαζόμαστε έναν κόσμο που να μας δίνει σε όλα λιγότερα για να επιβιώσουμε. Η πατριαρχική βία (PV) είναι ένα “διασυνδεδεμένο σύστημα θεσμών, πρακτικών, πολιτικών, πεποιθήσεων και συμπεριφορών που βλάπτουν, υποτιμούν και τρομοκρατούν τα κορίτσια, τις γυναίκες, τις femme, τα intersex, τα άτομα που δεν συμμορφώνονται με το φύλο, τα LGBTQ και άλλα καταπιεσμένα με το φύλο άτομα στις κοινότητές μας”, οπότε η βία δεν συμβαίνει μόνο σε ατομικό επίπεδο. Ζούμε σε μια κοινωνία που διαιωνίζει την PV και άλλες μορφές βίας. Κάτω από συστήματα κυριαρχίας όπως ο καπιταλισμός, η πατριαρχία και η λευκή υπεροχή, ζούμε με συνθήκες βίας παντού γύρω μας. Με απλά λόγια: όπου υπάρχει βία, υπάρχει και θυματοποίηση. Θα υπάρχουν θύτες που κάνουν κακό.
Ως θύμα εισβολής σε σπίτι το 2011 και ως υπέρμαχος της κατάργησης του νόμου, καταλαβαίνω την πολυπλοκότητα της θυματοποίησης κάτω από την αντιμαυρότητα. Η καταργητική μου πολιτική οπτική με βοήθησε να καταλάβω ότι δύο νέοι, μαύροι άνδρες δεν κλωτσάνε την πόρτα σας ενώ εσείς και η μητέρα σας ντύνεστε για το ρεσιτάλ χορού της αδελφής σας φωνάζοντας για χρήματα και ναρκωτικά, αν δεν τα χρειάζονται αυτά για να επιβιώσουν και αυτοί σε αυτόν τον κόσμο. Δεν είναι δικαιολογία, αλλά αναγνώριση των συνθηκών της φτώχειας των μαύρων και το πώς αυτό μας επηρεάζει να βλάπτουμε ο ένας τον άλλον στο όνομα της επιβίωσης. Έτσι, όταν σκεφτόμαστε ποιος κάνει τη θυματοποίηση και τι πρέπει να κάνουν οι άνθρωποι για να επιβιώσουν εξαρχής, η διχοτόμηση μεταξύ θύματος και επιζώντος χρειάζεται περισσότερη διερεύνηση.
Η Shahem Mclaurin, διπλωματούχος κοινωνική λειτουργός και θεραπεύτρια που βοηθά άτομα που πλήττονται από την πατριαρχική βία, πιστεύει ότι οι δομές που διαιωνίζουν τη βία έχουν μεγαλύτερη σημασία από τη γλώσσα που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τους ανθρώπους. “Μπορώ να αποκαλώ τους πελάτες μου επιζώντες ή θύματα και δεν έχει σημασία. Δεν δίνουν δεκάρα γιατί οι δομές δεν τους προστατεύουν. Πολλοί από τους πελάτες μου τώρα είναι τόσο πολύ απορροφημένοι από τη βία που δεν την αντιλαμβάνονται καν ως βία, επειδή είναι τόσο κανονικοποιημένη”.
Για να καταλάβει το καθένα από εμάς πώς αυτό το είδος βίας γίνεται καθημερινό, πρέπει να δούμε τι δημιούργησε τις συνθήκες για να γίνει αυτή η ζημιά. Καμία πράξη πατριαρχικής βίας δεν υπάρχει στο κενό. Οι άνθρωποι νιώθουν βαθιά άβολα με τον πόνο, τη θλίψη και το τραύμα, γι’ αυτό και αναζητούν, ή μάλλον απαιτούν αφηγήσεις επιζώντων. Το βλέπουμε αυτό στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και στη λαϊκή κουλτούρα. Οι άνθρωποι δεν θέλουν να εστιάζουν στο τι συνέβη σε κάποια ή στο πώς ήταν δυνατή αυτή η βία. Θέλουν απλώς να ακούσουν ότι το ξεπεράσατε.
“Το να αναγνωρίζεσαι ως θύμα είναι επίσης μια προσωπική επιλογή που νομίζω ότι είναι εξίσου σημαντική”, δήλωσε η διοργανώτρια K Agbebiyi από το Survived & Punished NY. Αλλά λόγω του μισογυνισμού και της αντιμαυρότητας, κάποιοι από εμάς δεν είναι πιστευτά θύματα, κάτι που αποδεικνύει η NHI. Η αναγνώριση κάποιου/κάποιας ως θύματος βασίζεται στο αν ο τρίτος πιστεύει πρώτα ότι αυτό το άτομο αξίζει ενσυναίσθησης, οίκτου ή θλίψης και, επομένως, αξίζει προστασίας. Για να είναι κάποιο θύμα, η κοινωνία πρέπει πρώτα να θρηνήσει για το άτομο που υπέστη βλάβη. Αλλά στο πλαίσιο της αντιμαυρότητας, η κοινωνία είναι ήδη στο πλευρό των θυτών. Οι δικαιολογίες αφθονούν. Τα ίσως πολλαπλασιάζονται και η πραγματικότητα της βίας κατά των μαύρων καταπιεσμένων από το φύλο ατόμων αμφισβητείται. Στην περίπτωση της Meg, δέχτηκε βία από τον δράστη της, τα μέλη της κοινότητας και το κοινό επειδή δεν θεωρήθηκε θύμα. Στη συνέχεια, αργότερα αποκήρυξε η ίδια τον όρο για χάρη της ενδυνάμωσης. Αν ορισμένοι άνθρωποι αρνούνται συνεχώς να θεωρούνται θύματα, το μόνο πράγμα που μπορούν να κάνουν είναι να μετατρέψουν τους εαυτούς τους σε επιζώντες.
“Ένα αρνητικό πράγμα που συμβαίνει όταν αποκαλείς τους ανθρώπους επιζώντες είναι ότι υποθέτεις ότι αυτό που αντιμετώπισαν έχει τελειώσει”, δήλωσε ο Mclaurin. “Η ρητή αναφορά σε αυτούς ως επιζώντες δημιουργεί την ιδέα ότι αυτοί οι άνθρωποι βιώνουν μεμονωμένα περιστατικά”. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, έχουμε θεραπευτεί από τα όποια ζοφερά περιστατικά συνέβησαν. Κανείς δεν ενδιαφέρεται να ακούσει ότι αυτές οι ιστορίες φρίκης εξακολουθούν να συμβαίνουν καθημερινά, πόσο μάλλον με ένα επίπεδο καθημερινότητας που μοιάζει με τη λίμα των νυχιών σας.
Ο όρος survivor (επιζών/επιζώσα) μπορεί τότε να φανεί ως αυτό που είναι: ένας πιο εύπεπτος όρος που επιτρέπει στους ανθρώπους να αγνοήσουν το γεγονός ότι υπό τις υπάρχουσες συνθήκες, η βλάβη για τους μαύρους και τους καταπιεσμένους από το φύλο ανθρώπους, είναι αναπόφευκτη και επαναλαμβανόμενη. Ενώ ένα θύμα θεωρείται στατικό, παγωμένο στη θλίψη, για πάντα φυλακισμένο στη στιγμή του περιστατικού, ένας επιζών αναμένεται να προοδεύσει και να προχωρήσει – πράγμα που είναι ακριβώς αυτό που η αντιμαυρότητα και ο μισογυνισμός απαιτούν να κάνουμε. Η χρήση του όρου “επιζών” απλώς επαναφέρει το βάρος στα θύματα. Παρατηρήστε πώς το στάδιο του επιζώντος του Dillman περιγράφεται ως κάποιος που πιστεύει ότι υπάρχουν διαθέσιμοι πόροι, όχι ως κάποιος που η λήψη πόρων αποτελεί εγγύηση. Η γλώσσα του επιζώντος τονίζει τη σημασία του προσωπικού θεραπευτικού ταξιδιού και των βημάτων που κάνει ένα άτομο για να ενδυναμώσει τον εαυτό του ανεξάρτητα από τα βίαια συστήματα που συνεχίζουν να βλάπτουν το ίδιο και τους άλλους. Αυτή η γλωσσική αλλαγή εξυπηρετεί τον νεοφιλελευθερισμό πολύ περισσότερο από ό,τι εξυπηρετεί τους ανθρώπους που έχουν βιώσει το PV.
“Ο φιλελευθερισμός κάνει αυτό το πράγμα όπου συνεχώς υπονομεύει το κίνημα και εμπορευματοποιεί τα πάντα”, δήλωσε ο Mclaurin. Είσαι πολύ πιο εμπορεύσιμος όταν έχεις μια ιστορία που έχεις ξεπεράσει, από το να προσπαθείς να σταματήσεις τη βία από το να συμβεί ή να θέτεις κάποιον προ των ευθυνών του.
Η αλήθεια είναι ότι ενώ πολλές από εμάς υφίστανται βλάβη, δεν επιβιώνουν όλα μας. Ακόμα και αυτές που ζουν ακόμα.
Σκεπτόμενη την εμπειρία μου να επιβιώσω όταν με απειλούσαν με όπλο κατά τη διάρκεια μιας εισβολής σε σπίτι στο λύκειο, θυμάμαι τη διαφορά στις αντιδράσεις όταν η συμπάθεια όλων τελείωσε. Υπήρχε πολύ λίγος χώρος για να κρατήσω το τραύμα μου ή το μετατραυματικό στρες, αλλά διάφορες οργανώσεις λάτρευαν να ακούνε την ιστορία μου όταν αυτή πλαισιωνόταν ως κάτι που ξεπέρασα, κάτι που διεκδίκησα και κάτι από το οποίο επέζησα. Όταν ανέφερα ποιος έκανε τη ζημιά και τι λέει αυτή η ζημιά για την κοινωνία, η υποστήριξη μειώθηκε.
Έχω αφιερώσει χρόνια από τη ζωή μου για να κάνω εσωτερική δουλειά και να χτίσω σχέσεις με άλλες επιζώσες, φεμινίστριες και γυναίκες. Κατάφερα να τιμήσω το πώς οι εμπειρίες μου με τη βία έρχονται σήμερα στην επιφάνεια και κάθομαι με ευγνωμοσύνη με τους ανθρώπους που με νοιάζονται και μου δείχνουν την εκτίμηση που χρειάζομαι. Αλλά δεν αισθάνομαι καμία εγγενή “ενδυνάμωση” εξαιτίας οποιουδήποτε γεγονότος που έχω επιβιώσει.
Η Τόνι Μόρισον είπε κάποτε: “Μια διατύπωση που ευθυγραμμίζεται πολύ περισσότερο με το να ζεις κάτω από τη λευκή υπεροχή και την πατριαρχία από ό,τι οποιοδήποτε μοντέλο θύματος-επιζώντος-οδηγού που μαστίζει τα σημερινά μας συστήματα περίθαλψης.
Προσωπικά, δεν με νοιάζει αν κάποιος με αποκαλεί θύμα ή επιζώσα, όταν πρόκειται για όλες τις μορφές βίας και πληγών/βλαβών που έχω υποστεί, επειδή με νοιάζουν περισσότερο οι συνθήκες και η έλλειψη πόρων που το έκαναν δυνατό. Δεν θα μπορέσω ποτέ να ξεχάσω το απλό γεγονός ότι έχω να κάνω ισόβια θεραπεία για ένα περιστατικό όπου δύο άνδρες έφυγαν με λιγότερα από 100 δολάρια σε μετρητά. Το δυσκολότερο πράγμα που μπορώ να κρατήσω είναι ότι τα χρήματα θα μπορούσαν να είναι ίσα-ίσα αρκετά για κάτι που μπορεί να χρειάζονταν για να επιβιώσουν. Δεν θα το μάθω ποτέ.
Η αλήθεια είναι ότι ενώ πολλές από εμάς υφίστανται βλάβη, δεν επιβιώνουν όλες μας. “Οι άνθρωποι δεν επιβιώνουν”, δήλωσε ο Mclaurin. “Ακόμα και αυτοί που ζουν ακόμα. Αν θέλετε να το αποκαλέσετε επιβίωση, μπορείτε να το αποκαλέσετε, αλλά αν είναι, [είναι] με το ζόρι”.
“Ο φιλελευθερισμός είναι η μηχανή που δημιουργεί αυτή τη σημασιολογική καταιγίδα και καταλήγει να στερεί το κρέας από το κίνημα”, είπε ο Mclaurin και συμφωνώ. Αυτό είναι το πρόβλημα με το να παίζεις το γλωσσικό παιχνίδι. Μας απομακρύνει περισσότερο από την προστασία των ανθρώπων και τη διακοπή της βλάβης.
Στο τελικό στάδιο του γραμμικού μοντέλου επούλωσης, ο Dillmann περιγράφει την ευδοκίμηση ως εξής: “Σε συναισθηματικό επίπεδο, τα συναισθήματα δύναμης, ενδυνάμωσης, συμπόνιας, ανθεκτικότητας και αυτοπροσδιορισμού επισκιάζουν τα συναισθήματα που βιώνονται στο στάδιο του θύματος”. Όμως, κάτω από την αντιμαυρότητα, η ευημερία είναι πάντα αδύνατη για τους μαύρους ανθρώπους. Και η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει πραγματική έκλειψη της θλίψης. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η μόνη έκλειψη που συμβαίνει είναι όταν οι άνθρωποι που έχουν βιώσει βία επισκιάζουν τον πόνο τους ως απάντηση στις απαιτήσεις του κόσμου.
Παρόλα αυτά, παραμένω βαθιά ανήσυχος για όλη την αρνητικότητα που τόσο εύκολα συνδέεται με τα θύματα, συνδέεται με την “αδυναμία”, συνδέεται με τη θλίψη. Είναι εντάξει να λέτε ότι έχετε πληγωθεί/τραυματιστεί. Είναι εντάξει να αισθάνεστε και να ονομάζετε ότι είστε θύμα, επειδή είναι μέρος της εμπειρίας σας και της ιστορίας σας. Μπορεί να μην χρειάζεται να ταυτιζόμαστε υπερβολικά με αυτό, αλλά το να λέμε την αλήθεια για το τι μας συνέβη πρέπει να είναι πάντα εντάξει.
[1] η χρήση ποικιλίας αντωνυμιών και γενών στο κείμενο, γίνεται για λόγους γλωσσικής συμπερίληψης όλων των φύλων.
Μετάφραση & Επιμέλεια: Παπαδοπούλου Νατάσσα, Ψυχολόγος – Εκπαιδευόμενη Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια