Τι είναι το όριο? Διατήρηση και Κατανόηση των ορίων στη Ψυχοθεραπεία
Εισαγωγή: ‘Διαβάζοντας το παρακάτω άρθρο της Ψυχοθεραπεύτριας F. Diane Barth, γίνεται αντιληπτό πόσο σημαντικό ρόλο παίζουν τα όρια σε όλες τις διαπροσωπικές σχέσεις ενός ανθρώπου. Το άρθρο επικεντρώνεται στη σημασία των ορίων εντός θεραπευτικού πλαισίου, το οποίο δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς αυτά. Τα όρια δείχνουν αληθινή φροντίδα και η διερεύνησή τους μπορεί να ανοίξει δρόμους αναζήτησης του τρόπου που ένα θεραπευόμενο άτομο αλληλεπιδρά με τους άλλους ανθρώπους. Η ανοιχτότητα για συζήτηση γύρω από την καταπάτηση ορίων μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο, σύμφωνα με την θεραπεύτρια, μπορεί να είναι η αρχή για ένα μακρύ ταξίδι θεραπείας του ‘σχετίζεσθαι’ του θεραπευόμενου ατόμου.’
Τσιλίγκου Αμαλία, Ψυχολόγος – Εκπαιδευόμενη Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
Η Ανίτα* ήταν μια έμπειρη θεραπεύτρια που με συμβουλεύτηκε σχετικά με έναν θεραπευόμενο που έφτανε συνεχώς αργοπορημένος στις συνεδρίες και αρνιόταν να φύγει όταν τελείωνε ο χρόνος της συνεδρίας. “Συνήθως δεν δυσκολεύομαι να θέσω όρια στους θεραπευόμενους”, μου είπε. “Αλλά έχω δοκιμάσει τα πάντα μαζί του και τίποτα δεν πιάνει. Στην τελευταία μας συνεδρία, του είπα ότι θα έπρεπε να αρχίσω να τον χρεώνω για τον επιπλέον χρόνο. Απλά είπε, ‘εντάξει’. Και ακόμη και τότε δεν έφυγε στην ώρα του”.
Όλοι γνωρίζουμε ότι τα όρια είναι εξαιρετικά σημαντικά σε κάθε ψυχοθεραπευτική σχέση, αλλά δεν είναι πάντα εύκολο να καθοριστούν ή να διατηρηθούν. Επίσης, δεν είναι πάντα εύκολο να τα ορίσουμε.
Ορισμός των ορίων στην ψυχοθεραπεία
Τι είναι στην πραγματικότητα ένα όριο; Μου αρέσει αυτό που έχει πει μια ομάδα ιατρών: “Ένα όριο μπορεί να οριστεί ως “το όριο της κατάλληλης επαγγελματικής συμπεριφοράς, η υπέρβαση του οποίου συνεπάγεται ότι ο θεραπευτής βγαίνει από τον θεραπευτικό ρόλο ή τον παραβιάζει”. Μου αρέσει επίσης αυτό που γράφουν ο Gary και η Joy Lundberg στο βιβλίο τους I Don’t Have to Make Everything All Better: Στις καθημερινές αλληλεπιδράσεις με τους άλλους, τα όρια “είναι δηλώσεις για το τι θα κάνετε ή δεν θα κάνετε, τι σας αρέσει και τι δεν σας αρέσει, πόσο μακριά θα πάτε ή δεν θα πάτε, πόσο κοντά μπορεί να σας πλησιάσει κάποιος ή πόσο κοντά θα πλησιάσετε εσείς ένα άλλο άτομο… τα όρια είναι το σύστημα αξιών σας σε δράση“.
Ο καθορισμός ορίων ισχύει τόσο για τους θεραπευτές όσο και για τα θεραπευόμενα άτομα, ωστόσο και άλλοι παράγοντες διαδραματίζουν επίσης σημαντικό ρόλο. Για παράδειγμα, ο τρόπος με τον οποίο θέτουμε και διατηρούμε τα όρια αντικατοπτρίζει όχι μόνο τις προσωπικές και επαγγελματικές μας αξίες, αλλά και το σεβασμό προς τα θεραπευόμενα άτομα και τις ανάγκες τους για όρια. Επιπλέον, τα όρια αντανακλούν κάτι σημαντικό σχετικά με τον αυτοσεβασμό.
Στην πραγματικότητα, αυτό ήταν ένα από τα προβλήματα με τα οποία είχε έρθει αντιμέτωπη η Ανίτα. Ήθελε ο θεραπευόμενος της να την σέβεται, και η συμπεριφορά του γύρω από τον προγραμματισμό των συνεδριών της έδειχνε το αντίθετο. Δυσκολευόταν να βρει έναν τρόπο να διατηρήσει τα όριά της, τον αυτοσεβασμό της και τον σεβασμό του θεραπευόμενου προς την ίδια.
Τα όρια αντικατοπτρίζουν επίσης σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τη σχέση μεταξύ δύο ανθρώπων, είτε πρόκειται για προσωπική είτε για επαγγελματική σχέση. Τα όρια μπορεί να είναι εφήμερα και συχνά να προκαλούν σύγχυση, εν μέρει επειδή ενσαρκώνουν τις συχνά ασαφείς γραμμές σύνδεσης και διαχωρισμού σε μια σχέση. Στην ψυχοθεραπεία, ένα σημαντικό μέρος της δουλειάς γίνεται μέσα στη σχέση μεταξύ θεραπεύτριας και θεραπευομένου ατόμου. Τα άτομα έχουν την ευκαιρία να δουλέψουν πάνω στις σχεσιακές τους δυσκολίες. Τα όρια, είτε έχουν να κάνουν με τους κανόνες του γραφείου, την πληρωμή, τον προγραμματισμό, την online επικοινωνία ή την προσωπική ζωή του θεραπευτή, μπορούν να γίνουν το μέσο για τη διερεύνηση, την κατανόηση και την επεξεργασία των θεμάτων που αναδύονται στη ζωή του θεραπευομένου ατόμου ως προς το ‘σχετίζεσθαι’ με τους άλλους.
Ο Φρόιντ έκανε μερικές φορές επισκέψεις κατ’ οίκον για να κάνει θεραπεία με τους ασθενείς και συχνά αλληλεπιδρούσε μαζί τους κοινωνικά- μια τέτοια συμπεριφορά θεωρείται σήμερα ως παραβίαση ορίων. Ωστόσο, το Διαδίκτυο έχει δημιουργήσει δραματικές αλλαγές στα παραδοσιακά όρια. Ενώ ορισμένοι θεραπευτές αρνούνται να επικοινωνήσουν για το οτιδήποτε εκτός του προγραμματισμένου ραντεβού, πολλοί άλλοι διεξάγουν ψυχοθεραπεία μέσω διαδικτύου και τηλεφώνου, ανακαλύπτοντας τα οφέλη της διεξαγωγής διαδικτυακής ψυχοθεραπείας με τους θεραπευομένους στο κρεβάτι τους.
Τα όρια έχουν νόημα
Ενώ τα όρια τόσο του θεραπευτή όσο και του θεραπευόμενου ατόμου πρέπει να αποσαφηνίζονται και να γίνονται σεβαστά, η περιέργεια του θεραπευτή για κάθε ζήτημα ορίου που προκύπτει για το θεραπευόμενο άτομο μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο στη θεραπευτική διαδικασία. Στο κείμενό τους στο Psychotherapy.net σχετικά με την πραγματοποίηση θεραπείας με θεραπευόμενους στο κρεβάτι, οι Giré και Burgo μας λένε: “Οι θεραπευτές πρέπει φυσικά να δίνουν συνεχή προσοχή στα όρια και τα ζητήματα μεταβίβασης- αλλά αν είμαστε προσεκτικοί, μπορούμε επίσης να εστιάσουμε στον σκοπό και το νόημα οποιασδήποτε παραβίασης των ορίων”.
Για παράδειγμα, όλα αυτά τα χρόνια πολλά θεραπευόμενα άτομα μου έχουν ζητήσει να με αγκαλιάσουν. Η σωματική επαφή μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου αποτελεί εδώ και καιρό πεδίο αντιπαράθεσης και, φυσικά, ζήτημα ορίων. Δεν είναι μόνο σημαντική από την άποψη του πιθανού σεξουαλικού εξαναγκασμού και της επίθεσης, αλλά εγείρει επίσης σημαντικά ερωτήματα σχετικά με την άνεση τόσο του θεραπευτή όσο και του θεραπευόμενου με το μη σεξουαλικό σωματικό άγγιγμα.
Δεν είμαι ιδιαίτερα εκδηλωτικό άτομο και δεν βρίσκω πάντα άνετη αυτή την επαφή. Επειδή γνωρίζω ότι το να ξεπεράσω τα δικά μου όρια σε αυτές τις περιπτώσεις θα ήταν επιβλαβές για τη θεραπευτική σχέση, έχω βρει τρόπους να αρνούμαι διακριτικά το αίτημα, εξηγώντας συχνά ότι πρόκειται για ένα από τα δικά μου όρια που προσέχω να μην παρακάμπτω. Μια τέτοια εξήγηση οδηγεί συχνά σε συγγνώμη του θεραπευόμενου ατόμου και μερικές φορές σε μια επώδυνη συζήτηση για τον φόβο του ότι δεν είναι μόνο μη αγαπητό, αλλά και τόσο αποκρουστικό που κανείς δεν θα ήθελε ποτέ να το αγγίξει.
Σε μια περίπτωση, με ένα θεραπευόμενο άτομο που φαινόταν να κάνει τα πάντα για να γίνει όσο το δυνατόν λιγότερο ελκυστικό, ρώτησα αν υπάρχει πιθανότητα να μην ήθελε να το αγγίξουν. Φάνηκε να αιφνιδιάζεται από την ερώτησή μου, αλλά στη συνέχεια άρχισε να αναρωτιέται δυνατά. “Νομίζω ότι θέλω να με αγγίζουν”, είπε. “Δεν είναι αυτό. Νομίζω όμως ότι φοβάμαι ότι θα με απορρίψουν- έτσι, το στήνω κατά κάποιον τρόπο ότι είμαι τόσο αηδιαστικός που ξέρω ότι θα συμβεί”. Απάντησα ότι αυτό μου φάνηκε λογικό. Είπα ότι πίστευα ότι προσπαθούσε να πάρει τον έλεγχο σε κάτι που φοβόταν. “Είναι καλύτερα αν δεν είναι έκπληξη”, συμφώνησε. “Ουσιαστικά δεν πονάει τόσο πολύ με αυτόν τον τρόπο”. Αυτό το θεραπευόμενο άτομο και εγώ περάσαμε πολλά χρόνια δουλεύοντας μαζί, και η διαδικασία της προσπάθειας να καταλάβουμε τι μπορεί να συνέβαινε στον καθένα μας και μέσα στη σχέση μας, μας βοήθησε να κατανοήσουμε κάποιες εξαιρετικά σημαντικές, πολύπλοκες και λεπτές πτυχές πολλών άλλων σχέσεών του.
Έχω μάθει να μοιράζομαι αυτές τις πληροφορίες για τον εαυτό μου με τα θεραπευόμενα άτομα με τρόπο που συχνά οδηγεί στην εξεύρεση άλλων τρόπων με τους οποίους μπορούν να αισθάνονται ανακουφισμένα, παρηγορημένα από εμένα και κοντά μου χωρίς να με αγγίζουν. Σε πολλές περιπτώσεις, η διαδικασία της συζήτησης για τις διαφορετικές ανάγκες μας έχει επίσης ανοίξει τομείς στους οποίους παλεύουν με παρόμοια ζητήματα στην προσωπική τους ζωή.
Πρότυπο ρόλων και όρια
Ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε και δουλεύουμε με τα όρια μπορεί επίσης να χρησιμεύσει ως πρότυπο για τα θεραπευόμενα άτομα, είτε πρόκειται για την προστασία των δικών τους ορίων είτε για το σεβασμό των ορίων των άλλων.
Για παράδειγμα, υπάρχουν φορές που αισθάνομαι άνετα να αγκαλιάζω το θεραπευόμενο άτομο. Δεν είμαι πάντα σίγουρη για το τι ακριβώς με κάνει να νιώθω άνετα με την επαφή, αλλά έχω μάθει να σέβομαι τις εσωτερικές μου επικοινωνίες – με τον ίδιο τρόπο που ενθαρρύνω τους θεραπευόμενους να δίνουν προσοχή στις δικές τους επιθυμίες και όχι να κάνουν πάντα αυτό που θέλει κάποιος άλλος να κάνουν.
Πριν από λίγο καιρό, δύο διαφορετικές θεραπευόμενες που πάλευαν με οδυνηρές πραγματικότητες στη ζωή τους έθεσαν το θέμα των αγκαλιών. Και οι δύο ήταν σε θεραπεία μαζί μου για κάποιο χρονικό διάστημα. Η μία ρώτησε ντροπαλά αν θα ήταν εντάξει να με αγκαλιάσει. Η άλλη μου είπε ότι δεν έπρεπε να την αγκαλιάσω και ούτε καν να την κοιτάξω με συμπάθεια. Και στις δύο περιπτώσεις, συμφώνησα με το αίτημα. Ρώτησα επίσης αν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για το τι αφορούσε το αίτημά τους – τι ήλπιζαν να εισπράξουν και τι ήλπιζαν να αποφύγουν. Και τέλος, τις ρώτησα αν θα μπορούσαν να μου μιλήσουν για τις αντιδράσεις τους στην απάντησή μου.
Ήμουν πρόθυμη να δεχτώ και να ανταποκριθώ σε ό,τι χρειάζονταν, αλλά διατήρησα επίσης την περιέργειά μου για το τι συνέβαινε κάτω από την επιφάνεια – τι σήμαινε είτε η αγκαλιά είτε οι περιορισμοί από την άποψη της ευρύτερης εικόνας της ζωής τους. Εν μέρει ήμουν σε θέση να προσφέρω αυτό το είδος προσέγγισης λόγω της επίγνωσης και του σεβασμού των ορίων τόσο των θεραπευόμενων μου όσο και των δικών μου.
Διερεύνηση, κατανόηση και διατήρηση των ορίων
Για να επιστρέψουμε στην Ανίτα: καθώς προσπαθούσαμε να κατανοήσουμε την άρνηση του θεραπευόμενού της να αποδεχτεί τα όριά της, αρχίσαμε να βλέπουμε ότι η δυναμική μεταξύ τους περιπλεκόταν όχι μόνο από την προσωπική δυναμική του καθενός, αλλά και από κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. “Αισθάνομαι ότι είναι σαδιστής”, είπε. “Αρνούμενος να δεχτεί τα όρια που θέτω εγώ, δημιουργεί μια κατάσταση “MeToo”. Είναι ένα επιθετικό αρσενικό και με βάζει στη θέση του θύματος. Και αρνούμαι να βρεθώ σε αυτή τη θέση”.
Στο βιβλίο του Attachment in Psychotherapy, ο David Wallin διερευνά ορισμένους από τους δεσμούς μεταξύ της συμπεριφοράς του θεραπευόμενου, των αντιδράσεων του κλινικού και των μη διατυπωμένων, συχνά άγνωστων προβλημάτων προσκόλλησης. Επειδή σκέφτηκα ότι η συμπεριφορά του θεραπευόμενού της μπορεί να σχετίζεται με κάποιες ανομολόγητες, ίσως απρόσιτες δυναμικές σχέσεων, ρώτησα την Ανίτα αν θα μπορούσε να φανταστεί ότι θα μπορούσε να μιλήσει για το προβληματισμό της με τον θεραπευόμενο της. Στην αρχή αμφέβαλε ότι αυτό θα ήταν χρήσιμο. “Γιατί να κάνω τον εαυτό μου ευάλωτο με αυτόν τον τρόπο;” ρώτησε.
Της είπα ότι σκέφτηκα ότι, μοιραζόμενη κάποιους από τους προβληματισμούς της, μπορεί επίσης να εκφράσει με λόγια κάποια συναισθήματα και θέματα σχέσεων που ο θεραπευόμενος της μοιράζεται μαζί της. Είπα ότι σκέφτηκα ότι μπορεί ακόμη και να ανακουφιστεί που εκείνη μπόρεσε να εκφράσει κάτι που ένιωθε ο ίδιος αλλά δεν μπορούσε να πει ή ακόμη και να σκεφτεί. Ήλπιζα επίσης ότι, βάζοντας τον προβληματισμό της σε λέξεις, θα άλλαζε τη μεταξύ τους πάλη εξουσίας. Αποφάσισε ότι δεν είχε πραγματικά τίποτα να χάσει. “Δοκίμασα ό,τι άλλο μπορούσα να σκεφτώ”, είπε.
Όταν έφτασε αργοπορημένος στο επόμενο ραντεβού του, η Ανίτα ανέφερε τον συνδυασμό της καθυστερημένης άφιξής του και της άρνησής του να φύγει εγκαίρως. Είπε: “Σκεφτόμουν τι συμβαίνει εδώ, και, αν και δεν είμαι σίγουρη ότι θα σου αρέσουν, θα ήθελα να μοιραστώ τις σκέψεις μου μαζί σου. Θα ήσουν εντάξει με αυτό;” Εκείνος έγνεψε, αλλά εκείνη είπε ότι έδειχνε να νιώθει άβολα. Στη συνέχεια του είπε αυτό που είχε πει και σε μένα.
Ο θεραπευόμενος φάνηκε βαθιά συγκινημένος από τα σχόλιά της. Αφού κάθισε ήσυχα για λίγα λεπτά, είπε: “Ουάου. Αισθανόμουν αγανακτισμένος που εσύ έχεις όλη τη δύναμη σε αυτή τη σχέση. Και εσύ αισθανόσουν ότι σου επιτίθομαι. Νομίζω ότι μόλις έλυσες έναν γρίφο που δεν μπορούσα να λύσω για πολύ καιρό. Δεν είχα καν τρόπο να το σκεφτώ μέχρι τώρα”.
Συνέχισε εξηγώντας ότι συχνά φαινόταν να εμπλέκεται σε παρόμοιες μάχες εξουσίας στη δουλειά και στις προσωπικές του σχέσεις με γυναίκες. “Πάντα ένιωθα ότι ήμουν αυτός που αναγκαζόταν να κάνει πράγματα παρά τη θέλησή μου”, είπε αργά. “Αλλά ίσως άλλοι άνθρωποι να αισθάνονται όπως εσείς – σαν να είμαι εγώ αυτός που τους πιέζει. Αυτό είναι πραγματικά περίεργο. Αλλά εξηγεί κάπως γιατί οι άνθρωποι θυμώνουν τόσο πολύ μαζί μου όταν νιώθω ότι προσπαθώ απλώς να προστατεύσω τον εαυτό μου”.
Αυτή η διαπίστωση δεν άλλαξε εντελώς την πάλη εξουσίας, ούτε μετατόπισε ως δια μαγείας τις δυσκολίες του θεραπευόμενου με τους άλλους ανθρώπους. Στην πραγματικότητα, χρειάστηκε να εξετάσουν επανειλημμένα την ίδια δυναμική τόσο στη σχέση τους όσο και καθώς συζητούσαν τις αλληλεπιδράσεις του με άλλους ανθρώπους στη ζωή του. Ο θεραπευόμενος άρχισε να φτάνει πιο κοντά στην κατάλληλη ώρα για το ραντεβού του, αλλά συνέχισε να δυσκολεύεται να φύγει. Τώρα όμως ήταν σε θέση να εξετάσουν ορισμένους από τους λόγους και των δύο συμπεριφορών, όχι ως πάλη για την εξουσία, αλλά ως προσπάθεια ελέγχου τόσο της σύνδεσης με την θεραπεύτρια του όσο και του αποχωρισμού του από αυτήν. Η διερεύνηση αποκάλυψε ότι θεωρούσε τον αποχωρισμό εξαιρετικά επώδυνο, αλλά ότι ντρεπόταν να παραδεχτεί πόσο πολύ τον πονούσε να πρέπει να φύγει ή να τον αφήσει κάποιος που ένιωθε κοντά του.
Η θεραπευτική τους σχέση ήταν μακρά και παραγωγική, και ο πρώιμος αγώνας για το τέλος των συνεδριών έγινε μια εμπειρία στην οποία οι δυο τους αναφέρονταν ξανά και ξανά ως πρότυπο για την κατανόηση του τι συνέβαινε όταν ο θεραπευόμενος άρχισε να δοκιμάζει τα όρια και να συμπεριφέρεται (και να αισθάνεται) σαν επαναστατημένος έφηβος.
Συμπέρασμα
Τα όρια είναι ζωτικής σημασίας για κάθε σχέση, συμπεριλαμβανομένης της σχέσης μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου ατόμου. Ωστόσο, αυτές οι συχνά ασαφείς γραμμές μεταξύ σύνδεσης και διαχωρισμού και μεταξύ εαυτού και άλλου μπορούν να γίνουν το μέσο με το οποίο μπορούμε να κατανοήσουμε τον εαυτό και τους σχεσιακούς αγώνες του θεραπευόμενου. Ένα σαφές και συνεπές πλαίσιο προστατεύει το έργο της θεραπείας.
Αλλά αυτό το έργο μπορεί να ενισχυθεί σημαντικά μέσω της διαδικασίας διερεύνησης, κατανόησης και αναστοχασμού αυτών των ορίων.
*τα ονόματα και οι πληροφορίες αναγνώρισης άλλαξαν για την προστασία της ιδιωτικής ζωής.
Πηγές: Psychotherapy.net, Counselling-Directory, Complicated-life, Dianebarth.net
Μετάφραση & Επιμέλεια: Τσιλίγκου Αμαλία, Ψυχολόγος – Εκπαιδευόμενη Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
Λίγα λόγια για τη συγγραφέα του άρθρου: F. Diane Barth, LCSW, είναι ψυχοθεραπεύτρια και ψυχαναλύτρια με ιδιωτικό ιατρείο στη Νέα Υόρκη και τη Μασαχουσέτη. Έχει μεταπτυχιακό δίπλωμα από τη Σχολή Κοινωνικής Εργασίας του Πανεπιστημίου Κολούμπια και αναλυτική πιστοποίηση από το Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο του Postgraduate Center. Έχει υπάρξει μέλος του διδακτικού και εποπτικού προσωπικού και εκπαιδευτική αναλύτρια στο Postgraduate, στο NIP και στο ICP στη Νέα Υόρκη. Επί του παρόντος διδάσκει ιδιωτικές ομάδες μελέτης και συχνά διοργανώνει σεμινάρια σε όλη τη χώρα. Άρθρα της κ. Barth έχουν δημοσιευτεί στο Clinical Social Work Journal, Psychoanalytic Dialogues, Psychoanalytic Psychology και σε άλλα επαγγελματικά περιοδικά, καθώς και ως κεφάλαια σε διάφορα βιβλία.