Το εγκώμιο της σκιάς
Δημοσίευση από Κατερίνα Χανδρινού
18/12/20222
Το Εγκώμιο της σκιάς είναι μια πολύ εύγλωττη έκθεση της αντίληψης του TANIZAKI (1886-1965) – ενός από τους μεγαλύτερους συγγραφείς της Ιαπωνίας – για την ομορφιά, αυτήν της γιαπωνέζικης και κατά προέκταση ανατολίτικης αισθητικής στις τέχνες και κυρίως στην καθημερινή ζωή. Μας δηλώνει εξαρχής πως η φύση αυτής της ομορφιάς είναι αυτή των σκιών και του ομιχλώδους, πως ο όρος γέννησης και ύπαρξής της είναι το σκοτάδι και η ασάφεια, μια ομορφιά που είναι τέτοια, γιατί είναι κρυμμένη, και αμυδρή, μισοϊδωμένη σαν μέσα σε όνειρο, αντίθετα με το αντικείμενο της δυτικής ομορφιάς που πρέπει πριν παραδοθεί στη θέα να στιλβωθεί και να φωτιστεί ολοκληρωτικά, γιατί μόνον έτσι θα αναδειχθεί σε όλη του τη δόξα.
Η αισθητική αντίληψη της ομορφιάς στις ιαπωνικές τέχνες και τις πρακτικές της καθημερινότητας έχει δοξαστεί και συνοψιστεί σε λέξεις-αξίες όπως το σάμπι, που σημαίνει νηφαλιότητα, μετριοπάθεια, πάλιωμα αισθητικό, πατίνα του χρόνου, ομορφιά της σκουριάς. Όπως το ουάμπι, που είναι η γαλήνια λεπτότητα, το συγκρατημένο γούστο, μια μοναχικότητα και μια θλίψη καλαίσθητες. Αξίες που πάνε χέρι-χέρι με τη σκιά και εχθρεύονται καθετί που γυαλίζει και επιδεικνύεται. Η ομορφιά είναι ψυχρή, σκοτεινή και διακριτική.
Εγκώμιο και θαυμασμός του μισοσκόταδου, της καπνισμένης και θολής πατίνας που αποκτούν τα αντικείμενα με το πέρασμα του χρόνου.
Δοκίμιο με την ιαπωνική έννοια του όρου, zuihitsu, δηλαδή ανάμεικτα γραψίματα, πένα ετερόκλητη και χωρίς a priori περιορισμούς του είδους, που αποτελεί όμως ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος, ένα ακόμη μεικτό είδος πρόζας απ’ αυτά που οι Ιάπωνες συγγραφείς από πολύ παλαιότερες εποχές τόσο αγαπούν, δοκίμιο χωρίς όμως τη θεωρητική αυστηρότητα που ο όρος υποδηλώνει στη Δύση. Ιδέες και συγκρίσεις ελεύθερες κι ετερόκλητες, ποίηση και καθημερινότητα, παραδοξολογία και μαζί οι μεγαλύτερες εκλογικεύσεις του αισθητικού φαινομένου.
Το Εγκώμιο της σκιάς γράφτηκε το 1933, όταν δηλαδή ο Τανιζάκι είχε πλέον ολοκληρώσει τη στροφή του προς την αισθητική και τις παραδοσιακές αξίες του ιαπωνικού πολιτισμού, και είναι ακριβώς ένα δοκίμιο πάνω σ’ αυτήν την αισθητική και στην άβυσσο που τη χωρίζει απ’ αυτήν της Δύσης. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
Το εγκώμιο της σκιάς-απόσπασμα
Απ’ τον πολύ παλιό καιρό, τα γιαπωνέζικα φαντάσματα δεν είχαν πόδια, ενώ στη Δύση λένε πως έχουν μεν πόδια αλλά η σάρκα τους είναι διαφανής. Καταλαβαίνουμε, ακόμα κι από μια τόσο ασήμαντη λεπτομέρεια, πως μες στις δικές μας ονειροφαντασίες επικρατεί συνήθως ένα στιλπνό σκοτάδι, ενώ στις δικές τους, ακόμα και τα ξωτικά έχουν μια φωτεινότητα, σαν να ‘ναι από γυαλί. Επίσης όσον αφορά τα σημερινά βιομηχανοποιημένα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, εμείς προτιμάμε τα χρώματα που γεννάει μια συσσώρευση σκοταδιού, ενώ αυτοί εκείνα από στρώσεις φωτεινών ηλιακών ακτίνων. Ακόμα και τ’ ασημένια και τα χάλκινα, εμείς τ’ αγαπάμε γιατί θαμπώνουν, ενώ εκείνοι, επειδή τα βρίσκουν βρόμικα, και ως εκ τούτου ανθυγιεινά, τα στιλβώνουν μέχρι να τα κάνουν ν’ αστράφτουν. Βάφουν τους τοίχους και το ταβάνι στα δωμάτια κάτασπρα για να έχουν όσο το δυνατόν λιγότερες σκιές. Ως προς τη μορφή του κήπου, εμείς πυκνοφυτεύουμε, εκείνοι ξετυλίγουν μια επίπεδη επιφάνεια γρασίδι.
Τι να γεννάει άραγε μια τέτοια διαφορά στην προτίμηση; Μου φαίνεται ότι εμείς, οι άνθρωποι της Ανατολής, αναζητάμε την ικανοποίηση μέσα σε όποιο περιβάλλον έχει τύχει να βρεθούμε, κι επειδή προσπαθούμε να είμαστε ευχαριστημένοι με τα πράγματα όπως κάθε φορά μας παρουσιάζονται, δεν νιώθουμε δυσαρέσκεια μ’ αυτό που λέγεται σκοτάδι, παραιτούμαστε μιας και δεν γίνεται αλλιώς, κι αν το φως είναι πενιχρό όχι μόνο το αφήνουμε να ‘ναι πενιχρό, αλλά επιπλέον βυθιζόμαστε μέσα του κι ανακαλύπτουμε τη δική του ομορφιά. Οι δραστήριοι όμως Δυτικοί ποθούν ακατάπαυστα τη βελτίωση της μοίρας τους. Απ’ το κερί στη λάμπα, απ’ τη λάμπα στο γκάζι, απ’ το γκάζι στο ηλεκτρικό, αναζητούν χωρίς σταματημό τη φωτεινότητα, ιδρώνουν να διώξουν μακριά και την παραμικρή σκιά.