Χορεύοντας με τα Συστήματα
Γιορτάστε την πολυπλοκότητα
Ας το παραδεχτούμε, το σύμπαν είναι ακατάστατο. Είναι μη γραμμικό, ταραχώδες και χαοτικό. Είναι δυναμικό. Περνάει το χρόνο του σε παροδική συμπεριφορά (transient behavior) στο δρόμο προς κάπου αλλού, όχι σε μαθηματικά τακτοποιημένες ισορροπίες. Αυτοοργανώνεται και εξελίσσεται, δημιουργεί ποικιλομορφία, όχι ομοιομορφία. Αυτό είναι που κάνει τον κόσμο ενδιαφέρον, αυτό είναι που τον κάνει όμορφο και αυτό είναι που τον κάνει να λειτουργεί
Οι άνθρωποι που έχουν μεγαλώσει στον βιομηχανικό κόσμο και που ενθουσιάζονται με τη συστημική σκέψη είναι πιθανό να κάνουν ένα τρομερό λάθος. Είναι πιθανό να υποθέτουν ότι εδώ, στην ανάλυση συστημάτων, στη διασύνδεση και την περιπλοκότητα, στη δύναμη του υπολογιστή, εδώ επιτέλους, βρίσκεται το κλειδί για την πρόβλεψη και τον έλεγχο. Αυτό το λάθος είναι πιθανό, επειδή η νοοτροπία του βιομηχανικού κόσμου υποθέτει ότι υπάρχει ένα κλειδί για την πρόβλεψη και τον έλεγχο.
Κι εγώ αυτό υπέθεσα στην αρχή. Όλοι το υποθέσαμε, ως πρόθυμοι φοιτητές (στον τομέα) των συστημάτων στο σπουδαίο ίδρυμα που ονομάζεται ΜΙΤ. Περισσότερο ή λιγότερο αθώοι, μαγεμένοι από αυτό που μπορούσαμε να δούμε μέσα από τον νέο μας φακό, κάναμε αυτό που κάνουν πολλοί άνθρωποι που ανακαλύπτουν κάτι νέο, υπερβάλαμε τη δική μας ικανότητα να αλλάξουμε τον κόσμο. Το κάναμε όχι με πρόθεση να εξαπατήσουμε τους άλλους, αλλά ως έκφραση των δικών μας προσδοκιών και ελπίδων. Η συστημική σκέψη για εμάς ήταν κάτι περισσότερο από ένα λεπτό, περίπλοκο παιχνίδι του μυαλού. Ήταν να κάνουμε τα συστήματα να λειτουργήσουν.
Αλλά τα αυτοοργανωμένα, μη γραμμικά, ανατροφοδοτούμενα συστήματα είναι εγγενώς απρόβλεπτα. Δεν μπορούν να ελεγχθούν. Είναι κατανοητά μόνο με τον πιο γενικό τρόπο. Ο στόχος της ακριβούς πρόβλεψης του μέλλοντος και της τέλειας προετοιμασίας γι’ αυτό είναι ανέφικτος. Η ιδέα να κάνεις ένα πολύπλοκο σύστημα να κάνει ακριβώς αυτό που θέλεις να κάνει, μπορεί να επιτευχθεί μόνο προσωρινά, στην καλύτερη περίπτωση. Δεν μπορούμε ποτέ να κατανοήσουμε πλήρως τον κόσμο μας, όχι με τον τρόπο που η αναγωγιστική επιστήμη μας έχει οδηγήσει να περιμένουμε. Η ίδια η επιστήμη μας, από την κβαντική θεωρία μέχρι τα μαθηματικά του χάους, μας οδηγεί σε μη αναγώγιμη αβεβαιότητα. Για οποιονδήποτε στόχο εκτός από τον πιο τετριμμένο, δεν μπορούμε να βελτιστοποιήσουμε- δεν ξέρουμε καν τι να βελτιστοποιήσουμε. Δεν μπορούμε να παρακολουθούμε τα πάντα. Δεν μπορούμε να βρούμε μια σωστή, βιώσιμη σχέση με τη φύση, ο ένας με τον άλλον ή με τους θεσμούς που δημιουργούμε, αν προσπαθούμε να το κάνουμε από την οπτική του παντογνώστη κατακτητή. Για όσους ποντάρουν την ταυτότητά τους στο ρόλο του παντογνώστη κατακτητή, η αβεβαιότητα που αποκαλύπτεται από τη συστημική σκέψη είναι δύσκολο να γίνει αποδεκτή. Αν δεν μπορείς να καταλάβεις, να προβλέψεις και να ελέγξεις, τι μένει να κάνεις;
Η συστημική σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο συμπέρασμα -όμως, που περιμένει, λάμπει και είναι προφανές μόλις σταματήσουμε να τυφλωνόμαστε από την ψευδαίσθηση του ελέγχου. Λέει ότι υπάρχουν πολλά να κάνουμε, ενός διαφορετικού είδους “να κάνουμε”. Το μέλλον δεν μπορεί να προβλεφθεί, αλλά μπορεί να οραματιστεί και να γίνει με αγάπη πραγματικότητα. Τα συστήματα δεν μπορούν να ελεγχθούν, αλλά μπορούν να σχεδιαστούν και να επανασχεδιαστούν. Δεν μπορούμε να ορμήσουμε μπροστά με βεβαιότητα σε έναν κόσμο χωρίς εκπλήξεις, αλλά μπορούμε να περιμένουμε εκπλήξεις και να μαθαίνουμε από αυτές, ακόμη και να επωφελούμαστε από αυτές. Δεν μπορούμε να επιβάλουμε τη θέλησή μας σε ένα σύστημα. Μπορούμε να ακούσουμε τι μας λέει το σύστημα και να ανακαλύψουμε πώς οι ιδιότητές του και οι δικές μας αξίες μπορούν να συνεργαστούν για να αναδείξουν κάτι πολύ καλύτερο από ό,τι θα μπορούσε ποτέ να παραχθεί μόνο με τη θέλησή μας. Δεν μπορούμε να ελέγξουμε τα συστήματα ή να τα καταλάβουμε. Αλλά μπορούμε να χορέψουμε μαζί τους!
Αυτό το ήξερα ήδη, κατά κάποιον τρόπο, πριν αρχίσω να μελετώ τα συστήματα. Είχα μάθει να χορεύω με μεγάλες δυνάμεις μέσα από την ενασχόληση με το καγιάκ, την κηπουρική, τη μουσική, το σκι. Όλες αυτές οι προσπάθειες απαιτούν να μένει κανείς σε εγρήγορση, να δίνει μεγάλη προσοχή, να συμμετέχει με όλη του τη δύναμη και να ανταποκρίνεται στην ανατροφοδότηση. Ποτέ δεν μου είχε περάσει από το μυαλό ότι οι ίδιες απαιτήσεις μπορεί να ισχύουν και για την πνευματική εργασία, για τη διοίκηση, για την διακυβέρνηση, για να τα πηγαίνεις καλά με τους ανθρώπους. Αλλά ήταν εκεί, το μήνυμα που αναδυόταν από κάθε υπολογιστικό μοντέλο που φτιάχναμε. Το να ζούμε με επιτυχία σε έναν κόσμο συστημάτων απαιτεί από εμάς περισσότερα από την ικανότητά μας να υπολογίζουμε. Απαιτεί την πλήρη ανθρωπιά μας – τον ορθολογισμό μας, την ικανότητά μας να ξεχωρίζουμε την αλήθεια από το ψέμα, τη διαίσθησή μας, τη συμπόνια μας, το όραμά μας και την ηθική μας.
Θα συνοψίσω τη γενικότερη “σοφία των συστημάτων” που έχω απορροφήσει από τη μοντελοποίηση πολύπλοκων συστημάτων και από την παρέα με μοντελοποιητές. Αυτά είναι τα διδάγματα που θα πάρει κανείς στο σπίτι του, οι έννοιες και οι πρακτικές που διαπερνούν την επιστήμη των συστημάτων τόσο βαθιά ώστε να αρχίσει κανείς, έστω και ατελώς, να τις εφαρμόζει όχι μόνο στο επάγγελμά του, αλλά σε όλη τη ζωή του. Ο κατάλογος μάλλον δεν είναι πλήρης, διότι είμαι ακόμη μαθητής στο σχολείο των συστημάτων. Και δεν είναι μόνο η συστημική σκέψη. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να μάθει κανείς να χορεύει. Αλλά εδώ, ως ένα αρχικό μάθημα χορού, είναι οι πρακτικές που βλέπω τους συναδέλφους μου να υιοθετούν, συνειδητά ή ασυνείδητα, καθώς συναντούν τα συστήματα.
- Πιάστε τον ρυθμό
Πριν διαταράξετε το σύστημα με οποιονδήποτε τρόπο, παρακολουθήστε πώς συμπεριφέρεται. Αν πρόκειται για ένα μουσικό κομμάτι ή για ένα γρήγορο ποτάμι ή για μια διακύμανση στην τιμή ενός εμπορεύματος, μελετήστε τον ρυθμό του. Αν πρόκειται για ένα κοινωνικό σύστημα, παρακολουθήστε τη λειτουργία του. Μάθετε την ιστορία του. Ζητήστε από ανθρώπους που υπάρχουν εδώ και πολύ καιρό να σας πουν τι έχει συμβεί. Αν είναι δυνατόν, βρείτε ή φτιάξτε μία γραφική παράσταση του χρόνου με πραγματικά δεδομένα από το σύστημα. Οι αναμνήσεις των ανθρώπων δεν είναι πάντα αξιόπιστες όσον αφορά τους χρόνους (timing).
Ξεκινώντας από τη συμπεριφορά του συστήματος, σας αναγκάζει να επικεντρωθείτε σε γεγονότα και όχι σε θεωρίες. Αυτό σας αποτρέπει από το να πέσετε πολύ γρήγορα στις δικές σας πεποιθήσεις ή παρανοήσεις ή σε αυτές των άλλων. Είναι εκπληκτικό πόσες παρανοήσεις μπορεί να υπάρχουν. Οι άνθρωποι θα ορκιστούν ότι οι βροχοπτώσεις μειώνονται, ας πούμε, αλλά όταν κοιτάξετε τα δεδομένα, θα διαπιστώσετε ότι αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι ότι η μεταβλητότητα αυξάνεται – οι ξηρασίες είναι βαθύτερες, αλλά και οι πλημμύρες είναι επίσης μεγαλύτερες. Μου έχουν πει με μεγάλη αυθεντία ότι η τιμή του γάλακτος ανέβαινε ενώ έπεφτε, ότι τα πραγματικά επιτόκια μειώνονταν ενώ αυξάνονταν, ότι το έλλειμμα αποτελούσε μεγαλύτερο ποσοστό του Α.Ε.Π. από ποτέ άλλοτε, ενώ δεν ήταν έτσι. Ξεκινώντας από τη συμπεριφορά του συστήματος, κατευθύνουμε τις σκέψεις μας στη δυναμική και όχι στη στατική ανάλυση – όχι μόνο στο “τι πάει στραβά;” αλλά και στο “πώς φτάσαμε εκεί;” και “ποια είδη συμπεριφοράς είναι πιθανά;” και “αν δεν αλλάξουμε κατεύθυνση, πού θα καταλήξουμε;”.
Και τέλος, ξεκινώντας από την ιστορία αποθαρρύνεται η κοινή και αποπροσανατολιστική τάση που έχουμε όλοι μας να ορίζουμε ένα πρόβλημα, όχι από την πραγματική συμπεριφορά του συστήματος, αλλά από την έλλειψη της αγαπημένης μας λύσης. (Το πρόβλημα είναι ότι πρέπει να βρούμε περισσότερο πετρέλαιο. Το πρόβλημα είναι ότι πρέπει να απαγορεύσουμε τις αμβλώσεις. Το πρόβλημα είναι, πώς μπορούμε να προσελκύσουμε περισσότερη ανάπτυξη σε αυτή την πόλη).
- Ακούστε τη σοφία του συστήματος
Βοηθήστε και ενθαρρύνετε τις δυνάμεις και τις δομές που βοηθούν το σύστημα να λειτουργεί μόνο του. Μην γίνεστε αστόχαστος παρεμβαίνων και καταστρέφετε τις ικανότητες αυτοσυντήρησης του ίδιου του συστήματος. Πριν ορμήσετε για να κάνετε τα πράγματα καλύτερα, δώστε προσοχή στην αξία των ήδη υπαρχόντων.
Ένας φίλος μου, ο Nathan Gray, ήταν κάποτε εργάτης ανθρωπιστικής βοήθειας στη Γουατεμάλα. Μου διηγήθηκε την απογοήτευσή του για τους οργανισμούς που έφταναν με την πρόθεση “να δημιουργήσουν θέσεις εργασίας” και “να αυξήσουν τις επιχειρηματικές ικανότητες” και “να προσελκύσουν εξωτερικούς επενδυτές”. Περνούσαν ακριβώς δίπλα από την ακμάζουσα τοπική αγορά, όπου μικροεπιχειρηματίες κάθε είδους, από καλαθοπλάστες και καλλιεργητές λαχανικών μέχρι χασάπηδες και πωλητές γλυκών, επιδείκνυαν τις επιχειρηματικές τους ικανότητες σε θέσεις εργασίας που είχαν δημιουργήσει οι ίδιοι. Ο Nathan περνούσε το χρόνο του μιλώντας με τους ανθρώπους στην αγορά, ρωτώντας για τις ζωές και τις επιχειρήσεις τους, μαθαίνοντας τι εμπόδιζε την επέκταση αυτών των επιχειρήσεων και την αύξηση των εισοδημάτων. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτό που χρειαζόταν δεν ήταν εξωτερικοί επενδυτές, αλλά εσωτερικοί. Μικρά δάνεια διαθέσιμα με λογικά επιτόκια και μαθήματα αλφαβητισμού και λογιστικής, θα παρήγαγαν πολύ περισσότερα μακροπρόθεσμα οφέλη για την κοινότητα από το να φέρουν ένα εργοστάσιο ή μια μονάδα συναρμολόγησης απέξω.
- Εκθέστε τα νοητικά σας μοντέλα ανοιχτά (to the open air).
Να θυμάστε, πάντα, ότι όλα όσα ξέρετε, και όλα όσα γνωρίζουν όλοι, είναι μόνο ένα μοντέλο. Βγάλτε το μοντέλο σας εκεί έξω, όπου μπορεί να πυροβοληθεί. Προσκαλέστε τους άλλους να αμφισβητήσουν τις υποθέσεις σας και να προσθέσουν τις δικές τους. Αντί να γίνετε υπέρμαχος μιας πιθανής εξήγησης ή υπόθεσης ή μοντέλου, συγκεντρώστε όσο το δυνατόν περισσότερες. Θεωρήστε τα όλα αληθοφανή μέχρι να βρείτε κάποια στοιχεία που να σας κάνουν να αποκλείσετε ένα από αυτά. Με αυτόν τον τρόπο θα είστε συναισθηματικά σε θέση να δείτε τα στοιχεία που αποκλείουν μια υπόθεση με την οποία μπορεί να έχετε μπερδέψει τη δική σας ταυτότητα.
Δεν χρειάζεται να παρουσιάζετε το νοητικό σας μοντέλο με διαγράμματα και εξισώσεις, αν και αυτό είναι μια καλή πειθαρχία. Μπορείτε να το κάνετε με λέξεις ή λίστες ή εικόνες ή βέλη που δείχνουν τι νομίζετε ότι συνδέεται με τι. Όσο περισσότερο το κάνετε αυτό, σε οποιαδήποτε μορφή, τόσο πιο σαφής θα γίνει η σκέψη σας, τόσο πιο γρήγορα θα παραδεχτείτε τις αβεβαιότητές σας και θα διορθώσετε τα λάθη σας και τόσο πιο ευέλικτος θα μάθετε να είστε. Η νοητική ευελιξία -η προθυμία να επανασχεδιάσετε τα όρια, να παρατηρήσετε ότι ένα σύστημα έχει μετατοπιστεί σε μια νέα λειτουργία, να δείτε πώς να επανασχεδιάσετε τη δομή- είναι μια αναγκαιότητα όταν ζείτε σε έναν κόσμο ευέλικτων συστημάτων.
- Μείνετε ταπεινοί, μείνετε μαθητές
Η συστημική σκέψη με έχει διδάξει να εμπιστεύομαι περισσότερο τη διαίσθησή μου και λιγότερο τον ορθολογισμό μου, να στηρίζομαι και στα δύο όσο μπορώ, αλλά και να είμαι προετοιμασμένος για εκπλήξεις. Η εργασία με συστήματα, στον υπολογιστή, στη φύση, μεταξύ ανθρώπων, σε οργανώσεις, μου υπενθυμίζει συνεχώς πόσο ελλιπή είναι τα νοητικά μου μοντέλα, πόσο πολύπλοκος είναι ο κόσμος και πόσα πολλά δεν γνωρίζω.
Αυτό που πρέπει να κάνεις, όταν δεν ξέρεις, δεν είναι να μπλοφάρεις και να παγώσεις, αλλά να μάθεις. Ο τρόπος που μαθαίνεις είναι με το πείραμα – ή, όπως το έθεσε ο Buckminster Fuller, με δοκιμή και λάθος, λάθος, λάθος, λάθος. Σε έναν κόσμο πολύπλοκων συστημάτων δεν είναι σκόπιμο να ορμάτε μπροστά με άκαμπτες, αμετακίνητες οδηγίες. Το “Μείνετε στην πορεία” είναι καλή ιδέα μόνο αν είστε σίγουροι ότι βρίσκεστε στην πορεία. Το να υποκρίνεστε ότι έχετε τον έλεγχο ακόμα και όταν δεν τον έχετε, είναι μια συνταγή όχι μόνο για λάθη, αλλά και για να μην μαθαίνετε από τα λάθη. Αυτό που ενδείκνυται όταν μαθαίνετε, είναι μικρά βήματα, συνεχής παρακολούθηση και προθυμία να αλλάζετε πορεία καθώς μαθαίνετε περισσότερα για το πού οδηγεί. Αυτό είναι δύσκολο. Σημαίνει να κάνεις λάθη και, ακόμα χειρότερα, να τα παραδέχεσαι. Σημαίνει αυτό που ο ψυχολόγος Ντον Μάικλ αποκαλεί “αποδοχή των λαθών”. Χρειάζεται πολύ θάρρος για να αποδεχτούμε τα λάθη μας.
- Τιμήστε και προστατεύστε τις πληροφορίες.
Ένας υπεύθυνος λήψης αποφάσεων δεν μπορεί να ανταποκριθεί σε πληροφορίες που δεν έχει, δεν μπορεί να ανταποκριθεί με ακρίβεια σε πληροφορίες που είναι ανακριβείς, δεν μπορεί να ανταποκριθεί εγκαίρως σε πληροφορίες που καθυστερούν. Θα υπέθετα ότι το 99% όσων πηγαίνουν στραβά στα συστήματα πηγαίνουν στραβά λόγω εσφαλμένων ή ελλιπών πληροφοριών.
Αν μπορούσα, θα πρόσθετα μια ενδέκατη εντολή: Δεν πρέπει να διαστρεβλώνεις, να καθυστερείς ή να απομονώνεις πληροφορίες. Μπορείτε να τρελάνετε ένα σύστημα με το να θολώνετε τις ροές πληροφοριών του. Μπορείτε να κάνετε ένα σύστημα να λειτουργεί καλύτερα με εκπληκτική ευκολία αν του δώσετε πιο έγκαιρες, πιο ακριβείς και πιο πλήρεις πληροφορίες.
Για παράδειγμα, το 1986 μια νέα ομοσπονδιακή νομοθεσία υποχρέωνε τις αμερικανικές εταιρείες να αναφέρουν όλες τις χημικές εκπομπές από κάθε εργοστάσιό τους. Μέσω του Νόμου για την Ελευθερία της Πληροφόρησης (από άποψη συστημάτων ένας από τους σημαντικότερους νόμους της χώρας), οι πληροφορίες αυτές έγιναν δημόσιο αρχείο. Τον Ιούλιο του 1988 έγιναν διαθέσιμα τα πρώτα στοιχεία για τις χημικές εκπομπές. Οι αναφερόμενες εκπομπές δεν ήταν παράνομες, αλλά δεν φαίνονταν πολύ καλά όταν δημοσιεύονταν στις τοπικές εφημερίδες από δραστήριους δημοσιογράφους, οι οποίοι είχαν την τάση να φτιάχνουν λίστες με τους “δέκα μεγαλύτερους τοπικούς ρυπαντές”. Αυτό ήταν το μόνο που συνέβη. Δεν υπήρξαν αγωγές, ούτε απαιτούμενες μειώσεις, ούτε πρόστιμα, ούτε ποινές. Αλλά μέσα σε δύο χρόνια οι χημικές εκπομπές σε εθνικό επίπεδο (τουλάχιστον όπως αναφέρθηκαν, και πιθανώς και στην πραγματικότητα) είχαν μειωθεί κατά 40%. Ορισμένες εταιρείες ξεκινούσαν πολιτικές για να μειώσουν τις εκπομπές τους κατά 90 τοις εκατό, μόνο και μόνο λόγω της δημοσιοποίησης των πληροφοριών που είχαν στο παρελθόν αποκρυβεί.
- Εντοπίστε την ευθύνη στο Σύστημα
Αναζητήστε τους τρόπους με τους οποίους το σύστημα δημιουργεί τη δική του συμπεριφορά. Δώστε προσοχή στα πυροδοτικά γεγονότα, τις εξωτερικές επιρροές που προκαλούν ένα είδος συμπεριφοράς από το σύστημα αντί για ένα άλλο. Μερικές φορές αυτά τα εξωτερικά γεγονότα μπορούν να ελεγχθούν (όπως στη μείωση των παθογόνων μικροοργανισμών στο πόσιμο νερό για να μειωθούν τα περιστατικά μολυσματικών ασθενειών). Αλλά μερικές φορές δεν μπορούν. Και μερικές φορές η επίρριψη ευθυνών ή η προσπάθεια ελέγχου της εξωτερικής επιρροής τυφλώνει κάποιον/α από το ευκολότερο έργο της αύξησης της υπευθυνότητας εντός του συστήματος.
Η “εγγενής ευθύνη” σημαίνει ότι το σύστημα είναι σχεδιασμένο να στέλνει ανατροφοδότηση σχετικά με τις συνέπειες της λήψης αποφάσεων άμεσα, γρήγορα και επιτακτικά στους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων.
Το Dartmouth College μείωσε την εγγενή ευθύνη όταν έβγαλε τους θερμοστάτες από τα μεμονωμένα γραφεία και τις αίθουσες διδασκαλίας και έθεσε τις αποφάσεις ελέγχου της θερμοκρασίας υπό την καθοδήγηση ενός κεντρικού υπολογιστή. Αυτό έγινε ως μέτρο εξοικονόμησης ενέργειας. Η παρατήρησή μου από ένα χαμηλό επίπεδο στην ιεραρχία είναι ότι η κύρια συνέπεια ήταν οι μεγαλύτερες μεταβολές στη θερμοκρασία του χώρου. Όταν το γραφείο μου υπερθερμαίνεται τώρα, αντί να κατεβάσω τον θερμοστάτη, πρέπει να καλέσω ένα γραφείο στην άλλη πλευρά της πανεπιστημιούπολης, το οποίο προλαβαίνει να κάνει διορθώσεις σε διάστημα ωρών ή ημερών, και το οποίο συχνά υπερδιορθώνει, δημιουργώντας την ανάγκη για άλλο ένα τηλεφώνημα. Όταν θέλω να παραγγείλω ένα φτηνό φάρμακο στο διαδίκτυο, το κάνω με ένα κλικ. Ένας τρόπος για να γίνει αυτό το σύστημα περισσότερο και όχι λιγότερο υπεύθυνο, θα μπορούσε να είναι να αφήσει τους καθηγητές να διατηρούν τον έλεγχο των δικών τους θερμοστατών και να τους χρεώνει απευθείας για την ποσότητα ενέργειας που χρησιμοποιούν. (Ιδιωτικοποιώντας έτσι ένα κοινόχρηστο αγαθό!).
Ο σχεδιασμός ενός συστήματος για εγγενή ευθύνη θα μπορούσε να σημαίνει, για παράδειγμα, ότι θα απαιτούσε από όλες τις πόλεις ή τις εταιρείες που αφήνουν λύματα σε ένα ρέμα να τοποθετούν τον αγωγό εισαγωγής τους κατάντη (προς την κάτω μεριά) του αγωγού εκροής τους. Θα μπορούσε να σημαίνει ότι ούτε οι ασφαλιστικές εταιρείες ούτε τα δημόσια ταμεία θα πρέπει να πληρώνουν τις ιατρικές δαπάνες που προκύπτουν από το κάπνισμα ή από ατυχήματα στα οποία ένας αναβάτης μοτοσικλέτας δεν φορούσε κράνος ή ένας οδηγός αυτοκινήτου δεν έδεσε τη ζώνη ασφαλείας. Θα μπορούσε να σημαίνει ότι το Κογκρέσο δεν θα επιτρέπεται πλέον να νομοθετεί κανόνες από τους οποίους εξαιρεί τον εαυτό του.
- Δημιουργήστε πολιτικές ανατροφοδότησης για συστήματα ανατροφοδότησης.
Ο πρόεδρος Τζίμι Κάρτερ είχε μια ασυνήθιστη ικανότητα να σκέφτεται με όρους ανατροφοδότησης και να εφαρμόζει πολιτικές ανατροφοδότησης. Δυστυχώς, δυσκολευόταν να τις εξηγήσει στον Τύπο και στο κοινό που δεν καταλάβαιναν την ανατροφοδότηση. Πρότεινε, σε μια εποχή που οι εισαγωγές πετρελαίου αυξάνονταν ραγδαία, να επιβληθεί φόρος στη βενζίνη ανάλογος με το κλάσμα της κατανάλωσης πετρελαίου των ΗΠΑ που έπρεπε να εισαχθεί. Αν οι εισαγωγές συνέχιζαν να αυξάνονται, ο φόρος θα αυξανόταν, μέχρι να καταστείλει τη ζήτηση και να φέρει υποκατάστατα και να μειώσει τις εισαγωγές. Εάν οι εισαγωγές μηδενίζονταν, ο φόρος θα μηδενιζόταν. Ο φόρος δεν πέρασε ποτέ.
Ο Κάρτερ προσπαθούσε επίσης να αντιμετωπίσει μια μεγάλη ροή παράνομων μεταναστών από το Μεξικό. Πρότεινε ότι δεν μπορούσε να γίνει τίποτα για τη μετανάστευση αυτή όσο υπήρχε μεγάλο χάσμα ευκαιριών και βιοτικού επιπέδου μεταξύ των ΗΠΑ και του Μεξικού. Αντί να ξοδεύουμε χρήματα σε συνοριοφύλακες και φράγματα, είπε, θα έπρεπε να ξοδέψουμε χρήματα βοηθώντας στην οικοδόμηση της μεξικανικής οικονομίας, και θα έπρεπε να συνεχίσουμε να το κάνουμε αυτό μέχρι να σταματήσει η μετανάστευση.
Ούτε αυτό συνέβη ποτέ.
Μπορείτε να φανταστείτε γιατί ένα δυναμικό, αυτορυθμιζόμενο σύστημα δεν μπορεί να διέπεται από μια στατική, άκαμπτη πολιτική. Είναι ευκολότερο, αποτελεσματικότερο και συνήθως πολύ φθηνότερο να σχεδιάζονται πολιτικές που αλλάζουν ανάλογα με την κατάσταση του συστήματος. Ειδικά όταν υπάρχουν μεγάλες αβεβαιότητες, οι καλύτερες πολιτικές περιέχουν όχι μόνο βρόχους ανάδρασης, αλλά και βρόχους μετα-ανάδρασης – βρόχους που μεταβάλλουν, διορθώνουν και επεκτείνουν τους βρόχους. Πρόκειται για πολιτικές που σχεδιάζουν τη μάθηση στη διαδικασία της διαχείρισης.
- Δώστε προσοχή σε ό,τι είναι σημαντικό, όχι μόνο σε ό,τι είναι μετρήσιμο.
Η κουλτούρα μας, που έχει εμμονή με τους αριθμούς, μας έχει δώσει την ιδέα ότι αυτό που μπορούμε να μετρήσουμε είναι πιο σημαντικό από αυτό που δεν μπορούμε να μετρήσουμε. Μπορείτε να κοιτάξετε γύρω σας και να αποφασίσετε μόνοι σας αν η ποσότητα ή η ποιότητα είναι το εξέχον χαρακτηριστικό του κόσμου στον οποίο ζείτε.
Αν κάτι είναι άσχημο, πείτε το. Αν είναι κακόγουστο, ακατάλληλο, δυσανάλογο, μη βιώσιμο, ηθικά εξευτελιστικό, οικολογικά εξαθλιωτικό ή ανθρώπινα εξευτελιστικό, μην το αφήσετε να περάσει. Μην αφήνετε να σας σταματήσει το τέχνασμα “αν δεν μπορείτε να το ορίσετε και να το μετρήσετε, δεν χρειάζεται να του δώσω σημασία”. Κανείς δεν μπορεί να ορίσει ή να μετρήσει με ακρίβεια τη δικαιοσύνη, τη δημοκρατία, την ασφάλεια, την ελευθερία, την αλήθεια ή την αγάπη. Κανείς δεν μπορεί να ορίσει ή να μετρήσει με ακρίβεια οποιαδήποτε αξία. Αλλά αν κανείς δεν μιλάει γι’ αυτές, αν τα συστήματα δεν έχουν σχεδιαστεί για να τις παράγουν, αν δεν μιλάμε γι’ αυτές και δεν επισημαίνουμε την παρουσία ή την απουσία τους, θα πάψουν να υπάρχουν.
- Προχωρήστε για το καλό του συνόλου.
Μην μεγιστοποιείτε κάποια μέρη των συστημάτων ή των υποσυστημάτων αγνοώντας το σύνολο. Όπως είπε κάποτε ο Kenneth Boulding, μην μπαίνετε σε μεγάλο κόπο για να βελτιστοποιήσετε κάτι που δεν θα έπρεπε να γίνει ποτέ. Στοχεύστε στην ενίσχυση των συνολικών ιδιοτήτων των συστημάτων, όπως η δημιουργικότητα, η σταθερότητα, η ποικιλομορφία, η ανθεκτικότητα και η βιωσιμότητα – είτε είναι εύκολα μετρήσιμες είτε όχι.
Καθώς σκέφτεστε για ένα σύστημα, αφιερώστε μέρος του χρόνου σας από ένα σημείο που σας επιτρέπει να βλέπετε ολόκληρο το σύστημα και όχι μόνο το πρόβλημα που μπορεί να σας ώθησε να επικεντρωθείτε στο σύστημα εξαρχής. Και συνειδητοποιήστε, ότι, ιδίως βραχυπρόθεσμα, οι αλλαγές για το καλό του συνόλου μπορεί μερικές φορές να φαίνονται αντίθετες με τα συμφέροντα ενός μέρους του συστήματος. Βοηθά να θυμάστε ότι τα μέρη ενός συστήματος δεν μπορούν να επιβιώσουν χωρίς το σύνολο. Τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα του συκωτιού σας απαιτούν τη μακροπρόθεσμη υγεία του σώματός σας, και τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα των πριονιστηρίων απαιτούν τη μακροπρόθεσμη υγεία των δασών.
- Διευρύνετε τους χρονικούς ορίζοντες.
Ο επίσημος χρονικός ορίζοντας της βιομηχανικής κοινωνίας δεν εκτείνεται πέρα από το τι θα συμβεί μετά τις επόμενες εκλογές ή πέρα από την περίοδο απόσβεσης των τρεχουσών επενδύσεων. Ο χρονικός ορίζοντας των περισσότερων οικογενειών εκτείνεται ακόμη πιο μακριά από αυτό – μέχρι τη διάρκεια της ζωής των παιδιών ή των εγγονών. Πολλοί πολιτισμοί των ιθαγενών της Αμερικής μιλούσαν ενεργά και λάμβαναν υπόψη στις αποφάσεις τους τις επιπτώσεις στην έβδομη γενιά που θα έρθει. Όσο μεγαλύτερος είναι ο λειτουργικός χρονικός ορίζοντας, τόσο καλύτερες είναι οι πιθανότητες επιβίωσης.
Με την αυστηρή έννοια των συστημάτων δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ μακροπρόθεσμων και βραχυπρόθεσμων αποτελεσμάτων. Φαινόμενα σε διαφορετικές χρονικές κλίμακες ενυπάρχουν το ένα μέσα στο άλλο. Οι δράσεις που αναλαμβάνονται τώρα έχουν κάποιες άμεσες επιπτώσεις και κάποιες άλλες που εκπέμπονται για δεκαετίες. Βιώνουμε τώρα τις συνέπειες των ενεργειών που τέθηκαν σε κίνηση χθες και πριν από δεκαετίες και αιώνες.
Όταν περπατάτε σε ένα δύσκολο, καμπυλωτό, άγνωστο, εκπληκτικό, γεμάτο εμπόδια μονοπάτι, θα ήσασταν ανόητοι αν κρατούσατε το κεφάλι σας σκυμμένο και κοιτάζατε μόνο το επόμενο βήμα μπροστά σας. Θα ήσασταν εξίσου ανόητοι αν κοιτάζατε μόνο μακριά μπροστά και δεν προσέχατε ποτέ τι βρίσκεται ακριβώς κάτω από τα πόδια σας. Πρέπει να παρακολουθείτε τόσο το κοντινό όσο και το μακρινό σημείο – ολόκληρο το σύστημα.
11. Διευρύνετε τους ορίζοντες σκέψης
Αψηφήστε τις πειθαρχίες. Σε πείσμα των σπουδών σας, ή των συγγραμμάτων, ή στο ό,τι πιστεύετε ότι είστε ειδικός, ακολουθήστε ένα σύστημα όπου κι αν σας οδηγήσει. Είναι βέβαιο ότι θα σας οδηγήσει πέρα από τις παραδοσιακές πειθαρχικές γραμμές. Για να καταλάβετε αυτό το σύστημα, θα πρέπει να είστε σε θέση να μάθετε από -ενώ δεν θα περιορίζεστε από- οικονομολόγους και χημικούς και ψυχολόγους και θεολόγους. Θα πρέπει να διεισδύσετε στην ορολογία τους, να ενσωματώσετε αυτά που σας λένε, να αναγνωρίσετε τι μπορούν να δουν με ειλικρίνεια μέσα από τους ιδιαίτερους φακούς τους και να απορρίψετε τις στρεβλώσεις που προέρχονται από τη στενότητα και την ατέλεια των φακών τους. Δεν θα σας το κάνουν εύκολο.
Το να βλέπεις τα συστήματα συνολικά απαιτεί κάτι περισσότερο από το να είσαι “διεπιστημονικός”, αν αυτή η λέξη σημαίνει, όπως συνήθως σημαίνει, να βάζεις μαζί ανθρώπους από διαφορετικούς κλάδους και να τους αφήνεις να μιλάνε ο ένας δίπλα στον άλλο. Η διεπιστημονική επικοινωνία λειτουργεί μόνο αν υπάρχει ένα πραγματικό πρόβλημα προς επίλυση και αν οι εκπρόσωποι των διαφόρων επιστημονικών κλάδων είναι περισσότερο αφοσιωμένοι στην επίλυση του προβλήματος παρά στην ακαδημαϊκή ορθότητα. Θα πρέπει να μπουν σε κατάσταση μάθησης, να παραδεχτούν την άγνοια και να είναι πρόθυμοι να διδαχθούν, ο ένας από τον άλλον και από το σύστημα.
Αυτό μπορεί να γίνει. Είναι πολύ συναρπαστικό όταν συμβαίνει.
- Επεκτείνετε τα όρια της φροντίδας.
Το να ζει κανείς με επιτυχία σε έναν κόσμο πολύπλοκων συστημάτων σημαίνει να διευρύνει όχι μόνο τους χρονικούς ορίζοντες και τους ορίζοντες της σκέψης-μα πάνω απ’ όλα σημαίνει να διευρύνει τους ορίζοντες της φροντίδας. Φυσικά, υπάρχουν ηθικοί λόγοι για να γίνει αυτό. Και αν τα ηθικά επιχειρήματα δεν είναι επαρκή, τότε η συστημική σκέψη παρέχει τους πρακτικούς λόγους που υποστηρίζουν τους ηθικούς. Το πραγματικό σύστημα είναι διασυνδεδεμένο. Κανένα μέρος της ανθρώπινης φυλής δεν είναι ξεχωριστό είτε από άλλα ανθρώπινα όντα είτε από το παγκόσμιο οικοσύστημα. Σε αυτόν τον αλληλοσυμπληρούμενο κόσμο δεν θα είναι δυνατόν η καρδιά σας να πετύχει αν οι πνεύμονές σας αποτύχουν, ή η εταιρεία σας να πετύχει αν οι εργαζόμενοί σας αποτύχουν, ή οι πλούσιοι στο Λος Άντζελες να πετύχουν αν οι φτωχοί στο Λος Άντζελες αποτύχουν, ή η Ευρώπη να πετύχει αν η Αφρική αποτύχει, ή η παγκόσμια οικονομία να πετύχει αν το παγκόσμιο περιβάλλον αποτύχει.
Όπως συμβαίνει με οτιδήποτε άλλο σχετικά με τα συστήματα, οι περισσότεροι άνθρωποι γνωρίζουν ήδη τις διασυνδέσεις που κάνουν τους ηθικούς και τους πρακτικούς κανόνες να αποδεικνύονται οι ίδιοι κανόνες. Απλώς πρέπει να πείσουν τον εαυτό τους να πιστέψει αυτό που γνωρίζουν ήδη.
- Γιορτάστε την πολυπλοκότητα
Ας το παραδεχτούμε, το σύμπαν είναι ακατάστατο. Είναι μη γραμμικό, ταραχώδες και χαοτικό. Είναι δυναμικό. Περνάει το χρόνο του σε παροδική συμπεριφορά (transient behavior) στο δρόμο προς κάπου αλλού, όχι σε μαθηματικά τακτοποιημένες ισορροπίες. Αυτοοργανώνεται και εξελίσσεται, δημιουργεί ποικιλομορφία, όχι ομοιομορφία. Αυτό είναι που κάνει τον κόσμο ενδιαφέρον, αυτό είναι που τον κάνει όμορφο και αυτό είναι που τον κάνει να λειτουργεί.
Υπάρχει κάτι μέσα στο ανθρώπινο μυαλό που έλκεται από τις ευθείες γραμμές και όχι τις καμπύλες, από τους ακέραιους αριθμούς και όχι τα κλάσματα, από την ομοιομορφία και όχι την ποικιλομορφία, από τις βεβαιότητες και όχι το μυστήριο. Υπάρχει όμως και κάτι άλλο μέσα μας που έχει το αντίθετο σύνολο τάσεων, αφού εμείς οι ίδιοι εξελιχθήκαμε μέσα από πολύπλοκα συστήματα ανατροφοδότησης και διαμορφωνόμαστε και δομούμαστε από αυτά. Μόνο ένα μέρος μας, ένα μέρος που αναδύθηκε πρόσφατα, σχεδιάζει τα κτίρια ως κουτιά με ασυμβίβαστες ευθείες γραμμές και επίπεδες επιφάνειες. Ένα άλλο μέρος μας αναγνωρίζει ενστικτωδώς ότι η φύση σχεδιάζει με κλάσματα, με ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες σε κάθε κλίμακα από τον μικρόκοσμο έως τον μακρόκοσμο. Αυτό το κομμάτι του εαυτού μας φτιάχνει γοτθικούς καθεδρικούς ναούς και περσικά χαλιά, συνθέτει συμφωνίες και γράφει μυθιστορήματα, φτιάχνει κοστούμια του Mardi Gras και προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης, όλα με διακοσμητικά στοιχεία σχεδόν τόσο πολύπλοκα όσο αυτά που βρίσκουμε στον κόσμο γύρω μας.
- Κρατηθείτε γερά στον στόχο της καλοσύνης.
Παραδείγματα κακής ανθρώπινης συμπεριφοράς προβάλλονται, μεγεθύνονται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και επιβεβαιώνονται από τον πολιτισμό, ως τυπικά. Ακριβώς αυτό που θα περιμέναμε. Εξάλλου, είμαστε μόνο άνθρωποι. Τα πολύ πιο πολυάριθμα παραδείγματα ανθρώπινης καλοσύνης μόλις και μετά βίας γίνονται αντιληπτά. Δεν αποτελούν είδηση. Είναι εξαιρέσεις. Πρέπει να ήταν ένας άγιος. Δεν μπορούμε να περιμένουμε από όλους να συμπεριφέρονται έτσι.
Και έτσι οι προσδοκίες μειώνονται. Το χάσμα μεταξύ της επιθυμητής συμπεριφοράς και της πραγματικής συμπεριφοράς μικραίνει. Γίνονται λιγότερες ενέργειες για την επιβεβαίωση και την εμπέδωση των ιδανικών. Ο δημόσιος λόγος είναι γεμάτος κυνισμό. Οι δημόσιοι ηγέτες είναι εμφανώς, αμετανόητα ανήθικοι ή ανήθικοι και δεν λογοδοτούν. Ο ιδεαλισμός γελοιοποιείται. Οι δηλώσεις ηθικών πεποιθήσεων θεωρούνται ύποπτες. Είναι πολύ πιο εύκολο να μιλήσει κανείς δημόσια για το μίσος παρά για την αγάπη.
Ξέρουμε τι πρέπει να κάνουμε για τη διάβρωση των στόχων (eroding goals). Μην ζυγίζετε τα κακά νέα περισσότερο από τα καλά. Και κρατήστε τα πρότυπα απόλυτα.
Αυτός είναι ένας αρκετά μεγάλος κατάλογος. Η συστημική σκέψη μπορεί μόνο να μας πει να κάνουμε αυτά τα πράγματα. Δεν μπορεί να τα κάνει για εμάς.
Και έτσι οδηγούμαστε στο χάσμα μεταξύ κατανόησης και εφαρμογής. Η συστημική σκέψη από μόνη της δεν μπορεί να γεφυρώσει αυτό το χάσμα. Μπορεί όμως να μας οδηγήσει στην άκρη του τι μπορεί να κάνει η ανάλυση και στη συνέχεια να δείξει πέρα από αυτήν – σε αυτό που μπορεί και πρέπει να γίνει από το ανθρώπινο πνεύμα.
Μετάφραση για τις ΣΥΝΗΧΗΣΕΙΣ
Ευδοξία Νταλαγιάννη
για μια βασική εισαγωγή την συστημική σκέψη δείτε στο https://synixiseis.gr/2022/07/13/%ce%b3%ce%b5%ce%bd%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%ce%b8%ce%b5%cf%89%cf%81%ce%af%ce%b1-%cf%83%cf%85%cf%83%cf%84%ce%b7%ce%bc%ce%ac%cf%84%cf%89%ce%bd-%ce%b2%ce%b1%cf%83%ce%b9%ce%ba%ce%ad%cf%82-%ce%ad%ce%bd%ce%bd/
πηγή ανάκτησης φωτογραφίας : https://www.greenbridges.nl/learning-to-dance-with-systems-donella-meadows-view/
Academy for systems change, από τον σύνδεσμο: