ΟΝΕΙΡΟΤΟΠΙΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΑ ΨΥΧΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ
“σε κάθε κρίση, και όχι μόνο στην πανδημία, η ανθεκτικότητα είναι μια προϋπόθεση για να συνδεθούμε με, (αλλά και να συνκατασκευάσουμε), τα τοπία ασφάλειας.
Τα τοπία ασφάλειας είναι εκείνα στα οποία ο εαυτός μπορεί να σχετιστεί διαλογικά και πολυφωνικά τόσο εσωτερικά, δηλαδή με όλες εκείνες τις φωνές και τις πλευρές και τον συγκροτούν, όσο και να υποδεχτεί και τις προκλήσεις που έρχονται από τα εξωτερικά συστήματα και τους εξωτερικούς διαλόγους
Επίσης μέσα στα τοπία ασφαλείας οι άνθρωποι μπορούν να συσχετιστούν με τους άλλους όχι μέσα από τις εκδραματίσεις της δυσφορίας που φέρει η κρίση στις ζωές τους αλλά μέσα από αφηγήσεις που προσκαλούν σε συντροφικότητα ή σε φροντίδα. Έτσι στην ΟΝΕΙΡΟΤΟΠΙΑ, η ανθεκτικότητα μπορεί να κατανοηθεί ως μία σχεσιακή και διαλογική εμπειρία.
Ωστόσο θα ήταν ίσως σφάλμα κατά την άποψή μου αν στην προσπάθειά μας να ορίσουμε με την ανθεκτικότητα δεν εστιάσουμε ταυτόχρονα στην ευαλωτότητα.
Στο βιβλίο μιλώ για μία πρακτική την οποία την ονομάζω «Ταλαντώσεις του πολυφωνικού εαυτού στο διαλογικό φάσμα», σύμφωνα με την οποία είναι σημαντικό να «επιτρέπουμε» στον εαυτό μας να μετακινείται από τις θέσεις ανθεκτικότητας σε θέσεις ευαλωτότητας και αντίστροφα. Αυτό μας επιτρέπει και μας προσκαλεί να είμαστε συνδεδεμένοι με το σύνολο του εαυτού, τόσο δηλαδή με την τροφοδοσία των πλευρών που εκφράζουν την ανθεκτικότητα, όσο και με εκείνες που νοιώθουν ευαλωτότητα και χρειάζονται στήριξη και φροντίδα.”
ΟΝΕΙΡΟΤΟΠΙΑ: Συνέντευξη στα Ψυχογραφήματα. Η συνέντευξη δόθηκε στην κα Δήμητρα Διδαγγέλου, Ψυχολόγο, MSc Ψυχολογία & Μ.Μ.Ε., Ειδίκευση στη Θεραπευτική Γραφή
Το βιβλίο, που έχει τίτλο “Ονειροτοπία” και κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Αρμός, γράφτηκε στην περίοδο της καραντίνας και περιστρέφεται κυρίως γύρω από το θέμα της ψυχικής ανθεκτικότητας. Μέσα στις σελίδες του παρακολουθούμε τις σκέψεις του συγγραφέα να “συνομιλούν” με προσωπικά βιώματα ανθρώπων σχετικά με το πώς η φροντίδα, τα αποθέματα, η κατανόηση του φόβου, η επανάκτηση του ελέγχου, οι αφηγήσεις για την ταυτότητα, η συνειδητοποίηση του αποκλεισμού και κυρίως η σύνδεση με τα όνειρά μας, μπορούν να αποτελούν μέσα για την ενδυνάμωση του εαυτού, των διαπροσωπικών σχέσεων και των ομάδων.
Η ιδέα για την ΟΝΕΙΡΟΤΟΠΙΑ
Πώς γεννήθηκε η ιδέα για το βιβλίο «Ονειροτοπία»; Μιλήστε μας λίγο για το περιεχόμενό του. Πώς αυτό το βιβλίο συνδέεται με τα προηγούμενα δύο βιβλία σας, τη Μικρή Άγνωστη Λύπη και τη Γραμματική των αποθεμάτων;
Το βιβλίο είχε ήδη γεννηθεί, περισσότερο σαν μια εσωτερική ανάγκη, παρά σαν μια συγκροτημένη ιδέα, αμέσως μετά την έκδοση της Γραμματικής των αποθεμάτων, που είναι ένα βιβλίο που εστιάζει κυρίως στις δυνατότητες που έχουμε να συνδεθούμε με τα αποθέματα μας, τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας για το μέλλον.
Δεν είναι τυχαίο ωστόσο ότι η Γραμματική των αποθεμάτων γράφτηκε και ολοκληρώθηκε λίγο μετά την ολοκλήρωση της Μικρής άγνωστης λύπης.
Στο πρώτο μου βιβλίο, το οποίο είναι μυθιστόρημα,, προσωπικά το χαρακτηρίζω ως ένα πολυφωνικό μετα αφήγημα, το ζητούμενο ήταν να δημιουργηθεί ένας χώρος στον οποίο το πένθος, η απώλεια, η θλίψη και η αναζήτηση μιας συγκροτημένης αφήγησης για τον εαυτό, θα έβρισκαν το χώρο όχι μόνο να έλθουν στο προσκήνιο αλλά και να γίνουν σεβαστά και αναγνωρίσιμα.
Έτσι το πρώτο βιβλίο ξεκινά με την αναζήτηση της δυνατότητας που έχει κάποιος να συγκροτήσει μία αφήγηση για τον εαυτό του και τελειώνει με την αναγνώριση αυτού του δικαιώματος, όταν ο πατέρας λέει στον αφηγητή δίχως όνομα, «Σας ακούμε, ο γιός μου μας έχει πει πως σας αρέσει πολύ η αφήγηση».
Όταν λοιπόν εκδόθηκε η Γραμματική των αποθεμάτων ένιωθα πώς υπήρχε μία σύνδεση με την Μικρή άγνωστη λύπη αφού χάρη στα αποθέματα και τις ρωγμές για την αφήγηση εναλλακτικών ιστοριών έχουμε τη δυνατότητα να διευρύνουμε την ταυτότητά μας όταν αυτή συγκροτείται γύρω από το πένθος και πραγματικά να αφηγηθούμε εκ νέου, όταν έρθει το πέρασμα του χρόνου, την ιστορία μας.
Ταυτόχρονα όμως ένιωθα ότι υπήρχε ένα κενό και με βασάνιζε το ακόλουθο ερώτημα: «Πώς μπορούμε να αντέξουμε να κάνουμε τη μετάβαση από το πένθος στο απόθεμα και συνακόλουθα στην επιθυμία, αν δεν μπορούμε ταυτόχρονα να αντέξουμε το βάρος του ψυχικού πόνου, της απώλειας και της ματαίωσης;»
Έτσι άρχισε σταδιακά να γυροφέρνει στο μυαλό μου η ιδέα να γράψω ένα τρίτο βιβλίο που θα συνομιλούσε με τα δύο προηγούμενα και με κάποιο τρόπο θα δημιουργούσε μια ενότητα.
Στην καραντίνα λοιπόν ξεκίνησαμε ως ΣΥΝΗΧΗΣΕΙΣ μία προσπάθεια να στηθεί ένα μεγάλο project μέσω του διαδικτύου που θα είχε ως στόχο την φροντίδα και την ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των ανθρώπων που θα συμμετείχαν σε αυτό.
Ταυτόχρονα εγώ ένιωσα την ανάγκη, μέσα από μια μία συστηματική αρθογραφία, να μιλήσω για την σημασία που έχει το να αναγνωρίσουμε τους φόβους μας, το να φέρουμε στο προσκήνιο τους αόρατους πληθυσμούς και τελικά να μπορέσουμε να φέρουμε στην επιφάνεια όλα εκείνα τα στοιχεία μιας ατομικής και συλλογικής ανθεκτικότητας η οποία είναι αναγκαία σε περιόδους κρίσεων.
Έτσι καθώς οι άνθρωποι άρχισε να αφηγούνται, στις ομάδες μας, ιστορίες ανθεκτικότητας ένιωθα με τη σειρά μου πώς γεννιόταν κάτι το οποίο θα μπορούσε να γεφυρώσει το χάσμα που ένιωθα πως υπήρχε ανάμεσα στα δύο πρώτα μου βιβλία.
Τελικά προέκυψε μια σύνθεση, ένας ιδιόμορφος διάλογος ανάμεσα σε δικά μου κείμενα και σε αφηγήσεις που φέρουν στο προσκήνιο την ανθεκτικότητα ή μια ευαλωτότητα που διεκδικεί το χώρο να γίνει ορατή, όπως συνέβη αντίστοιχα με την απώλεια στο πρώτο μου βιβλίο!
Στον πρόλογό σας αναφέρετε ότι «οι ματαιώσεις είναι αναπόσπαστο στοιχείο του πραγματικού κόσμου.» Πώς μπορεί κάποιος να διαχειριστεί ψυχικά τις ματαιώσεις;
Χαίρομαι πού θέτετε αυτή την ερώτηση καθώς μου δίνετε τη δυνατότητα για ένα θέμα που με απασχολεί ουσιαστικά και στα τρία μου βιβλία και το έθιξα πολύ καθαρά για πρώτη φορά στην Γραμματική των Αποθεμάτων.
Θα μου επιτρέψετε ωστόσο να προσθέσω και την έννοια της απώλειας καθώς κατά τη γνώμη μου, η ματαίωση προκύπτει είτε από την απώλεια της προσδοκίας, είτε από την απώλεια του βιώματος, είτε από την απώλεια της ίδιας της επιθυμίας.
Εκεί είχα υποστηρίξει ότι η έλλειψη και η ματαίωση είναι η μήτρα της επιθυμίας και στην ΟΝΕΙΡΟΤΟΠΙΑ υποστηρίζω επίσης πως η αποδοχή των ματαιώσεων είναι μέρος των ποιοτήτων που συνοδεύουν την ενηλικίωση, το πέρασμα από τον κόσμο του μαγικού, στον κόσμο του ρεαλισμού.
Πράγματι η αποδοχή της απώλειας και της ματαίωσης φαίνεται πως είναι το τίμημα της ενηλικίωσης, θα μπορούσε εξάλλου κανείς να υποστηρίξει, ειδικότερα για την απώλεια, πως είναι το τίμημα της γέννησης, της ίδιας της ζωής, τόσο για τη μητέρα, όσο και το παιδί που γεννιέται.
Στο σκαρίφημα ενός ιδιόμορφου βιβλίου με το οποίο παλεύω εδώ και καιρό, ο Αδάμ χρειάζεται να αναμετρηθεί με το βάρος που έχει ο αποχωρισμός, όχι μόνο από το μέρος του σώματός του που απαιτεί ο θεός προκειμένου να δημιουργήσει την Εύα, αλλά τελικά και από τον ίδιο παράδεισο.
Νομίζω πως ιστορικά είναι η πρώτη ματαίωση που καταγράφεται σε ένα αρχαίο κείμενο αλλά έχει μια σημασία ότι παρά το κόστος της, ξεκινά έτσι συναρπαστική ιστορία για τον άνθρωπο, αφού χωρίς το βίωμά της απώλειας και της ματαίωσης ο Αδάμ θα παρέμενε καθηλωμένος σε ένα ασφαλή, αλλά ταυτόχρονα, απονεκρωμένο από την επιθυμία και την απόλαυση, χώρο.
Έτσι απαντώντας στην ερώτησή σας πιστεύω πως οι ματαιώσεις, οι απώλειες αλλά και οι αφαιρέσεις είναι ο απαραίτητος όρος για να υπάρξει εμπλουτισμός και δυνατότητα καινούργιου νοήματος στη ζωή μας.
Αντέχουμε, ωστόσο, μέσα από αυτή την οπτική, ψυχικά τις απώλειες και τις ματαιώσεις μονάχα αν αυτές επαναδιατυπωθούν σε επιθυμίες, αν αυτές εξελιχθούν σε μήτρες για τη γέννηση καινούριων νοημάτων που θα εμπλουτίσουν τον εαυτό μας, τις σχέσεις μας και τον κόσμο που ζούμε.
Αυτή η οπτική τονίζει τη μετάβαση από το τοπίο ασφάλειας στο τοπίο του φόβου και του ρίσκου και μετά σε εκείνο της ανακάλυψης και της δημιουργίας, το οποίο θα αποτελέσει με τη σειρά του ένα καινούργιο ασφαλές τοπίο!
Ωστόσο αυτή η μετάβαση και η επα-νοηματοδότηση της ματαίωσης είναι αδύνατο να συμβεί αν δεν δώσουμε χώρο στην αναγνώριση και στη φροντίδα του ματαιωμένου εαυτού.
Επιστρέφουμε έτσι ξανά στη σημασία που έχει η σχέση, η επικοινωνία, η φροντίδα, η τρυφερότητα και τελικά το πιο σπουδαίο που είναι η αγάπη.
Στο βιβλίο σας αφιερώνετε το τελευταίο κεφάλαιο στο χρόνο. Πόσο σημαντικό κεφάλαιο πιστεύετε ότι είναι στη ζωή γενικότερα;
Εκτιμώ πως κάθε σκέψη, κάθε διάλογος που κάνουμε για τον εαυτό, για την ταυτότητα για τις σχέσεις για τα συναισθήματα μας μπορεί να έχει νόημα μόνο αν τοποθετηθεί μέσα στο χρόνο.
Έχω την αίσθηση ότι μέσα στην ταχύτητα με την οποία αλλάζει η πληροφορία, μέσα στην κουλτούρα του θεάματος, ο χρόνος βιώνεται κατακερματισμένα. Έτσι οι άνθρωποι δεν ζούμε μέσα στην ολότητά του αλλά τον βιώνουμε αποσπασματικά. Εννοώ ότι ενώ ο χρόνος στην πραγματικότητα είναι ενιαίος χωρίς να χωρίζεται στο παρελθόν στο παρόν ή στο μέλλον, παρότι πολύ συχνά ζούμε μόνο μέσα σε μία από τις διαστάσεις του.
Ο Μπαχτίν μιλούσε συχνά για το μεγάλο χρόνο, στον οποίο το νόημα συγκροτείται και αναδύεται μέσα από το διάλογο των τριών επιμέρους χρόνων.
Η αναζήτηση και η σύνδεση του μεγάλου χρόνου έχει μια τεράστια σημασία για την ψυχική μας υγεία καθώς συνδέεται με την ολότητα του εαυτού. Δείτε για παράδειγμα τι συμβαίνει όταν οι άνθρωποι βιώνουν με ένταση μία ψυχική οδύνη ή βρίσκονται σε κατάθλιψη. Τότε βιώνουν ένα κατακερματισμένο εγώ και δεν μπορούν να δουν καθόλου τον εαυτό τους στο μέλλον . Οι αφηγήσεις τους είναι κυρίως συνδεδεμένες ή και καθηλωμένες στο παρελθόν.
Η πανδημία του κορωνοϊού έχει φέρει πολλές ανατροπές σε όλα τα επίπεδα στη ζωή μας και αυτήν την περίοδο προκαλούνται διάφορες ψυχικές διακυμάνσεις. Πιστεύετε ότι όλη αυτή η κατάσταση μπορεί να γίνει ευκαιρία για να έρθει και κάτι θετικό; Τι μπορεί να είναι αυτό;
Θα ευχόμουν η απάντηση σε αυτό το ερώτημα να είναι θετική, ωστόσο πραγματικά όσο αυτή η κατάσταση συνεχίζει να υφίσταται ανησυχώ όλο και περισσότερο, τόσο ως κοινωνιολόγος, όσο και ως ψυχοθεραπευτής. Ξέρω πολύ καλά από την μακρόχρονη εμπειρία μου ως οικογενειακός θεραπευτής ότι για τα συστήματα που βιώνουν μακροχρόνια προβλήματα η κρίση πάντοτε μπορεί να είναι ή να αποτελέσει μία βάση για αλλαγές και μετασχηματισμούς. Ωστόσο αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μία προθετικότητα προς αυτή την κατεύθυνση, υπάρχει δηλαδή μία αρχική συνείδηση ότι κάτι στον τρόπο με τον οποίο έχουμε οργανώσει τις σχέσεις ή τις πρακτικές μας χρειάζεται να αλλάξει.
Σε διαφορετική περίπτωση το σύστημα γίνεται πιο κλειστό και βυθίζεται όλο και πιο πολύ στην κρίση, η οποία εκδραματίζεται συχνά με εντάσεις και βία. Προσωπικά λοιπόν ανησυχώ ότι υπάρχει μεγάλος κίνδυνος αντί να επιζητήσουμε μετασχηματισμούς που θα αλλάζουν τις ποιότητες με τις οποίες συνδεόμαστε και επικοινωνούμε, τη σχέση μας με τον χρόνο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, την φύση και την οικολογία να ζήσουμε καταστάσεις που θα μας κάνουν να τρομάξουμε. Αναφέρομαι στην καταφυγή στην μεταφυσική ή την βία και τις ανεπεξέργαστες εκδραματίσεις συναισθημάτων φόβου, αγωνίας και θυμού.
Ωστόσο δεν είναι σκόπιμο να ξεχνάμε την επίδραση των υπερ-συστημάτων, έτσι τεράστια σημασία θα παίξει το αν οι θεσμικές πολιτικές θα προτάξουν την υγεία, το πολιτισμό, την παιδεία και την ανθρώπινη ζωή πάνω από το κέρδος και την οικονομία.
Ποιος ο ρόλος τη ψυχικής ανθεκτικότητας στην περίοδο της πανδημίας;
Νομίζω πως σε κάθε κρίση, και όχι μόνο στην πανδημία, η ανθεκτικότητα είναι μια προϋπόθεση για να συνδεθούμε με, (αλλά και να συνκατασκευάσουμε), τα τοπία ασφάλειας.
Τα τοπία ασφάλειας είναι εκείνα στα οποία ο εαυτός μπορεί να σχετιστεί διαλογικά και πολυφωνικά τόσο εσωτερικά, δηλαδή με όλες εκείνες τις φωνές και τις πλευρές και τον συγκροτούν, όσο και να υποδεχτεί και τις προκλήσεις που έρχονται από τα εξωτερικά συστήματα και τους εξωτερικούς διαλόγους
Επίσης μέσα στα τοπία ασφαλείας οι άνθρωποι μπορούν να συσχετιστούν με τους άλλους όχι μέσα από τις εκδραματίσεις της δυσφορίας που φέρει η κρίση στις ζωές τους αλλά μέσα από αφηγήσεις που προσκαλούν σε συντροφικότητα ή σε φροντίδα. Έτσι στην ΟΝΕΙΡΟΤΟΠΙΑ, η ανθεκτικότητα μπορεί να κατανοηθεί ως μία σχεσιακή και διαλογική εμπειρία.
Ωστόσο θα ήταν ίσως σφάλμα κατά την άποψή μου αν στην προσπάθειά μας να ορίσουμε με την ανθεκτικότητα δεν εστιάσουμε ταυτόχρονα στην ευαλωτότητα.
Στο βιβλίο μιλώ για μία πρακτική την οποία την ονομάζω «Ταλαντώσεις του πολυφωνικού εαυτού στο διαλογικό φάσμα», σύμφωνα με την οποία είναι σημαντικό να «επιτρέπουμε» στον εαυτό μας να μετακινείται από τις θέσεις ανθεκτικότητας σε θέσεις ευαλωτότητας και αντίστροφα. Αυτό μας επιτρέπει και μας προσκαλεί να είμαστε συνδεδεμένοι με το σύνολο του εαυτού, τόσο δηλαδή με την τροφοδοσία των πλευρών που εκφράζουν την ανθεκτικότητα, όσο και με εκείνες που νοιώθουν ευαλωτότητα και χρειάζονται στήριξη και φροντίδα.
Από την ψυχοθεραπευτική σας εμπειρία, ποια έχετε δει ότι είναι τα πιο σημαντικά στοιχεία που μπορούν να βοηθήσουν ένα άτομο να ανακάμψει έπειτα από ένα τραυματικό βίωμα;
Έχω την αίσθηση πως αν υπάρχει κάτι στο οποίο μπορεί να αναφερθώ με βεβαιότητα σε αυτή την ερώτηση είναι πως δεν μπορεί να υπάρξει καμία αποκατάσταση αν πρώτα δεν υπάρχει ένας σεβασμός, μια αποδοχή και μία συμφιλίωση με την τραυματική εμπειρία. Εννοώ πως το πρώτο βήμα δεν μπορεί παρά να είναι άλλο παρά η αναγνώριση του τραύματος.
Ένα δεύτερο σημαντικό βήμα η μετακίνηση από την αίσθηση ότι το τραύμα είναι αποκλειστικά ένα προσωπικό βίωμα σε μια συλλογική εμπειρία, που συνίσταται να μιλήσει κανείς για αυτό που έχει ζήσει, για τα συναισθήματα όπως και για τα προβλήματα που φέρει το τραύμα. Έτσι το μοίρασμα σε ομάδες ή μία σχέση εμπιστοσύνης και ασφάλειας είναι ανακουφιστικό όχι γιατί μέσα από αυτό έρχεται κάποια λύση αλλά γιατί αναγνωρίζοντας πως δεν φέρουμε την ευθύνη, ή ότι μπορούμε να βιώσουμε επανορθωτικές εμπειρίες μπορούμε να αποενοχοποιηθούμε.
Θα πρότεινα όμως ότι το πιο σημαντικό είναι να νοιώσουμε αξιοπρέπεια, ακόμα και το τραύμα μας προσκαλεί συχνά στην ντροπή και σε μια αίσθηση απαξίας!
Ποιος ο ρόλος της κατασκευής μιας ιστορίας και της εξεύρεσης ενός νοήματος σ’ αυτήν όταν κάποια/κάποιος διέρχεται από μια περίοδο κρίσης;
Με αυτή την ερώτηση θίγετε ένα εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα που αφορά στην κατασκευή μιας ιστορίας, για μια βιωμένη εμπειρία καθώς πάντα μια ιστορία που αφηγούμαστε για κάτι που έχουμε ζήσει συνιστά μια κατασκευή και όχι μια απλή περιγραφή. Με τον όρο κατασκευή εννοούμε ότι ορισμένες πτυχές της ιστορίας θα συμπεριληφθούν ενώ κάποιες άλλες, για διάφορους λόγους θα αφεθούν εκτός της αφήγησης.
Η αφαίρεση μπορεί αν είναι διαφορετική κάθε φορά που αφηγούμαστε μια εκδοχή της εμπειρίας μας και επίσης κάθε φορά αναζητάμε ένα νόημα που είναι ταιριαστό με τις κατασκευές μας. Ωστόσο αυτό που είναι σημαντικό να κατανοήσουμε είναι ότι οι κατασκευές μας έχουν μια γενεαλογία: συνδέονται είτε με τον πολιτισμό και την κουλτούρα, είτε με τα συστήματα από τα οποία προερχόμαστε, είτε με την προσωπική μας ιστορία. Επίσης είναι πάρα πολύ ισχυρές και συνδέονται με νοήματα πού άλλοτε ενισχύουν την παραίτηση και άλλοτε προσκαλούν σε δράση.
Η υπαρξιακή ψυχοθεραπεία μας έχει προσφέρει πολλές χρήσιμες ιδέες σχετικά με τη σημασία του νοήματος, ιδιαίτερα πως μέσα σε περιόδους κρίσεων αυτό μπορεί να αποτελέσει μια οδό για την ανθεκτικότητα και την επιβίωση.
Από την άλλη μεριά η θεωρία της διαλογικότητας μας βοηθά να κατανοήσουμε ότι τα νοήματα σχετικά με τις κατασκευές μας, δημιουργούνται και αλλάζουν μέσα στο διάλογο.
Έτσι μία ερώτηση σχετικά με τις κατασκευές δεν μπορεί παρά να συνυπάρχει με μία ερώτηση με το διάλογο. Δηλαδή έχει σημασία να κατανοήσουμε ποιοι διάλογοι αναδύονται κάθε φορά σε συγκεκριμένα κοινωνικά και πολιτιστικά πλαίσια οι οποίοι ενισχύουν η αποδημούν ορισμένες κατασκευές σχετικά με το τραύμα.
Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι μεγαλύτερες προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει ο σύγχρονος άνθρωπος;
Νομίζω πως με αφορμή και με αυτή την κρίση με αυτή πανδημία μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις είναι να συμφωνήσουμε σε ένα καινούργιο παράδειγμα. Παρά το γεγονός ότι η μετανεωτερικότητα δημιούργησε τις συνθήκες ώστε να έρθουν στην επιφάνεια ένα πλήθος από φωνές, πολλαπλότητες, ετερότητες και ποικιλίες κουλτούρων το κόστος που φέρνει η απώλεια μιας κεντρικής αφηγήσεις εξακολουθεί να είναι δυσβάστακτο.
Προσωπικά δεν προτείνω να επιστρέψουμε στην αναζήτηση μιας μεγάλης αφήγησης που θα οργανώνει τις κοινωνικές και διαπροσωπικές σχέσεις, αυτό είναι έξω από την οπτική μου. Προτείνω ωστόσο να διεκδικήσουμε μία βαθιά δημοκρατία, ένα συμπεριληπτικό πλαίσιο στο οποίο πολλές και διαφορετικές αφηγήσεις θα βρίσκουν χώρο και θα συνυπάρχουν πλουραλιστικά, θα μπορούν να συντονίζονται μεταξύ τους και ενίοτε να δημιουργούν συνοχή ή να συγκρούονται διαλεκτικά.
Αισθάνομαι πως αυτή είναι η μία προοπτική καθώς στον αντίποδα υπάρχει ο κίνδυνος ενός κοινωνικού φασισμού.
Σχετικά με τις προκλήσεις στις οποίες αναφέρεστε πιστεύω πως η διαχείριση της πληροφορίας, που έχει ως συνέπεια την ρευστότητα και την αβεβαιότητα, θα είναι κάτι που θα μας απασχολήσει πολύ στο άμεσο μέλλον. Το διαδίκτυο, οι μετακινήσεις πληθυσμών, η ανάδυση στο προσκήνιο αόρατων πληθυσμών, η τεχνητή νοημοσύνη μας φέρνει σε επαφή με καινούργιες θεματικές, με κουλτούρες που διεκδικούν χώρο να εκφραστούν ενώ οι παλιές πεισματικά υπερασπίζουν την ύπαρξή τους. Εκτιμώ πως μέσα σε αυτό ρευστό τοπίο νέες μορφές σχέσεων μπορούν να γεννηθούν αλλά όπως προανέφερα η κλειστότητα και ο φόβος παραμένει πάντα μια ισχυρή εναλλακτική.
Η συνέντευξη δόθηκε στην Δήμητρα Διδαγγέλου , για τα Ψυχογραφήματα, τον Ιανουάριο 2021
Μια αντίστοιχη συνέντευξη έχει δοθεί στην Ηλέκτρα Ζαργάνη για το Κουτί της Πανδώρας (dες σχετικό link