Τα δίκτυα, το μαζί και η αυτογνωσία
Ηλ. Γ.: Επειδή έχει πάντα σημασία η επίλυση μιας κατάστασης κρίσης, σκέφτομαι ότι για να φτάσουμε σε αυτήν, είναι αναγκαίο να βιώσουμε ένα θάνατο συλλογικών προσδοκιών, συνηθειών και αντιλήψεων, τον οποίο δεν μπορούμε να πενθήσουμε ενόσω η κρίση διαρκεί. Αυτό είναι αναπόφευκτο όταν απαιτούνται άμεσες λύσεις. Ένα βασικό ερώτημα είναι αν μια τέτοια συνθήκη οδηγεί και σε συλλογικά τραύματα.
Χ. Κ.: Μα η ίδια η κρίση αποτελεί συλλογικό τραύμα. Ακούμε και βιώνουμε συνεχώς ότι κινδυνεύουμε να χαθούμε, να καταστραφούμε. Βέβαια, τα τραύματα, ομαδικά ή ατομικά, μας ωθούν σε καινούρια πράγματα μέσα από τη διαχείρισή τους. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε, να αναγνωρίσουμε και να βάλουμε σε λέξεις την επώδυνη διάσταση της κρίσης. Για να αποκομίσουμε κάτι από μια συνθήκη κρίσης, είναι απαραίτητο να μην την αγνοήσουμε, αλλά να την ονοματίσουμε ως οδυνηρή εμπειρία.
Ηλ. Γ.: Θα ήθελα τις σκέψεις σου σχετικά με τη σημασία της δημιουργίας και της αξιοποίησης των δικτύων στις κρίσεις επειδή αν κάτι έχει γίνει φανερό, λόγω της πολυπλοκότητας, είναι ότι δεν αρκεί απλά μια παρέμβαση στο μικροσύστημα, ούτε σε μια επιμέρους ομάδα, αλλά χρειάζεται δράση σε ευρύτερα συστήματα .
Χ. Κ.: Αρχικά, είναι χρήσιμο να διακρίνουμε τα συστήματα από τα δίκτυα. Η βασική τους διαφορά έγκειται στο ότι τα πρώτα, σε αντίθεση με τα δεύτερα, έχουν συγκεκριμένη δομή και ιεράρχηση, οι οποίες πολύ συχνά δημιουργούν άκαμπτες συνθήκες. Τα δίκτυα, από την άλλη, επειδή δεν είναι ιεραρχημένα και δεν κατευθύνονται, ελευθερώνουν ισχυρές δυνάμεις ικανές να παρακάμπτουν τις εγγενείς δυσκαμψίες των συστημάτων και να τα ωθούν στην επιτυχή ανατροπή των στοιχείων που οδήγησαν στην κρίση. Ως αποτέλεσμα, τα δίκτυα αποδεικνύονται εξαιρετικά χρήσιμα στην εξέλιξη των κοινωνιών, ακριβώς επειδή μέσα τους ευδοκιμούν οι ισότιμες σχέσεις και, κατ’ επέκταση, οι συναινετικές διεργασίες, ο διάλογος, η διαπραγμάτευση και, τελικά, η δημιουργική συνύπαρξη.
Η αναγνώριση της σημασίας των δικτύων οδήγησε πριν από μερικά χρόνια τους συντάκτες του περιοδικού Time να κατατάξουν το δικό μας N. Χρηστάκη, θεωρητικό των δικτύων, στους ογδόντα ανθρώπους με τη μεγαλύτερη επιρροή στον πλανήτη. Με τα λόγια του: «Οι συνήθεις σχέσεις που όλοι έχουμε είναι πολύ πιο βαθιές από όσο αντιλαμβάνονται οι περισσότεροι. Αυτές οι σχέσεις είναι τα βασικά δομικά στοιχεία από τα οποία συντίθενται τα μεγαλύτερα κοινωνικά δίκτυα καταπληκτικής ομορφιάς, μεγέθους και δύναμης». Επομένως, τα δίκτυα γίνονται πάντοτε για καλό σκοπό· δημιουργούνται για να βοηθήσουν τον κόσμο να πάει μπροστά.
Ηλ. Γ.: Αυτό, όμως, που λες δεν συνδέεται με το περιεχόμενό τους; Όπως εγώ το αντιλαμβάνομαι, τα δίκτυα αποτελούν μορφή διασυστημικών διαλόγων και με απασχολεί πολύ η λειτουργία που επιτελούν, όπως και ο σκοπός για τον οποίο συγκροτούνται.
Χ. Κ.: Ο Χρηστάκης διερευνά πώς μέσω των δικτύων που αναπτύσσουμε μπορούμε να διαχειριστούμε, να ξεπεράσουμε ή να ακυρώσουμε αρνητικές διεργασίες μέσα στα συστήματα. Πρόκειται για εξαιρετικά σημαντική δυνατότητα, διότι τα συστήματα οδηγούν σε πολέμους.
Ηλ. Γ.: Εννοείς ότι τα δίκτυα συνιστούν μέσο διαχείρισης της αδυναμίας μας να ελέγξουμε την πραγματικότητα, τρόπο να αντέξουμε την αδυναμία μας;
Χ. Κ.: Μιλούσα για τα συστήματα και τον πόλεμο. Τα συστήματα, για να αλλάξουν, περνάνε από αιματηρές κρίσεις — ως γνωστόν, «πόλεμος πατήρ πάντων». Σε αντίθεση, τα δίκτυα δεν είναι αιματηρά. Ένα δίκτυο, επειδή εντός του κυριαρχούν συναινετικές διαδικασίες, μπορεί να παρακάμψει τον πόλεμο. Πιστεύω πως αν η ανθρωπότητα δεν κατορθώσει να δημιουργήσει δίκτυα, θα καταστραφούμε.
Ηλ. Γ.: Αν καταλαβαίνω σωστά, λες ότι η συμμετοχή μας στα δίκτυα είναι και δρόμος για να διαχειριστούμε την αδυναμία να έχουμε απόλυτο έλεγχο, είτε διαισθητικά είτε αναστοχαστικά, κάτι που αποτελεί φυσική συνθήκη. Μια τέτοια θέση, εξάλλου, ανταποκρίνεται στις ιδέες που έχουμε για τα γραμμικά και τα μη γραμμικά συστήματα. Τα τελευταία χαρακτηρίζονται από πολυπλοκότητα, γι’ αυτό και είναι μη ελέγξιμα. Το δίκτυο, στην οπτική σου, μέσω της σύνθεσης δημιουργεί δυνατότητες συλλογικής αντιμετώπισης αυτής της πολυπλοκότητας και έτσι μειώνει τις επιπτώσεις της.
Χ. Κ.: Αν μείνουμε στους ορισμούς που δώσαμε για τα δίκτυα και τα συστήματα, τα δεύτερα περνούν από οδυνηρές κρίσεις για να αλλάξουν. Ένα παράδειγμα του, υφιστάμενου, κινδύνου καταστροφής της ανθρωπότητας είναι οι συγκρούσεις πληθυσμών, οι οποίοι επίσης αποτελούν συστήματα. Πάντως, μέσα από τις κρίσεις είτε γεννιούνται καινούργιες αξίες είτε μεταλλάσσονται οι παλιές. Τώρα, με αφορμή την πανδημία, οι αξίες που φαίνεται να έρχονται στο προσκήνιο σε συλλογικό επίπεδο αφορούν το μαζί και την αυτογνωσία. Εφόσον μάλιστα σε αυτή την κρίση μετέχει όλη η ανθρωπότητα, οι αναδυόμενες αξίες θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι συλλογικές.
Αν. Κ.: Αυτή η συζήτηση μου θυμίζει τα νευρωνικά δίκτυα, τα οποία αποτελούν ευρείες συνδέσεις, που επιτρέπουν να αλλάζουν οι τρόποι με τους οποίους συσχετιζόμαστε και να δημιουργούνται καινούργιες εσωτερικές συνάψεις. Όσο μεγεθύνεται η πολυπλοκότητα, αυξάνουν οι δυσκολίες, ταυτόχρονα όμως ανακαλύπτουμε νέους τρόπους και μέσα για να διαχειριστούμε αυτήν τη συνθήκη. Δεν ξέρω αν οι συνδέσεις μέσω δικτύων αποβαίνουν σε βάρος της εγγύτητας, αν αλλάζουν ή χάνονται ορισμένες ποιότητες. Λ.χ., το μαζί τώρα το ζούμε διαδικτυακά. Αυτό δεν είναι το μαζί που γνωρίζαμε, αλλά φέρνει στο προσκήνιο διαφορετικές ποιότητες.
Χ. Κ.: Εγώ κρατάω αυτό που λες για τα νευρωνικά δίκτυα, διότι, κατά τη δική μου άποψη, συνεπάγεται ότι η δυνατότητα να δημιουργούμε δίκτυα είναι τελικά εγγενής, ενταγμένη στο hardware του εγκεφάλου μας. Έχει, μάλιστα, ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι νευροεπιστήμονες αναγνώρισαν την ψυχοθεραπεία ως μέσο δημιουργίας δικτύων και δικτυώσεων, αποδεικνύοντας ότι η ψυχοθεραπευτική συνθήκη προσφέρει εμπειρίες που δημιουργούν συνδέσεις μεταξύ διαφόρων τμημάτων του εγκεφάλου. Πρόκειται για κάτι που παρατηρούμε έντονα στις θεραπευτικές ομάδες, τα μέλη των οποίων, αλληλεπιδρώντας γνωστικά και συγκινησιακά, οδηγούνται τελικά στη δημιουργία νέων συνάψεων και κατασκευών σχετικά με το τι αποτελεί λειτουργική ύπαρξη και συνύπαρξη.