Ηλ.Γκ.: Ωστόσο, παράλληλα με αυτή την ανάγκη, παρατηρούμε ότι οι κυβερνήσεις σήμερα μιλούν για την κλιματική κρίση αποσυνδέοντάς την από την επικράτηση ενός ξέφραγου καταναλωτισμού και ανθρώπινου επεκτατισμού, ενώ σε πολλές περιπτώσεις εκμεταλλεύονται την εμφάνιση του κορονοϊού για να μειώσουν τα δημοκρατικά δικαιώματα και τις ελευθερίες. Ακόμα, είναι φανερό ότι πολλοί άνθρωποι αντιδρούν σε αυτή την πρωτοφανή συνθήκη καταφεύγοντας είτε στον ανορθολογισμό (ενίοτε σε ένα μαζικό παραλογισμό) είτε στη βία και την προσπάθεια να κυριαρχήσουν επί των άλλων είτε, στην απελπισία τους, σε ανώδυνες μοναχικές επιλογές.
Προσωπικά, όχι μόνο με ανησυχούν, αλλά και με κινητοποιούν, φαινόμενα, συνεχώς εντεινόμενα, όπως ο αποκλεισμός, η έξαρση της έμφυλης ή της ενδοοικογενειακής βίας, η στροφή προς το μυστικισμό και τη μεταφυσική, η τεράστια οικολογική καταστροφή.
Με απασχολεί, ακόμα, το πώς θα κατορθώσουμε όλα αυτά να αλλάξουν μέσα από ουσιαστικούς μετασχηματισμούς, ικανούς να δημιουργήσουν υποστηρικτικά και συμπεριληπτικά πλαίσια για τους ανθρώπους, καθώς και ένα διαφορετικό τρόπο να βιώνουμε την ύπαρξή μας και τη σχέση μας με τη φύση.
Επίσης, με προβληματίζει το γεγονός ότι η σύγχρονη τάση στον πολιτισμό είναι να εξορίζουμε κατ’ ουσίαν από το προσκήνιο οτιδήποτε μας συνδέει με τον ανθρώπινο πόνο και με ουσιαστικά συναισθήματα όπως η λύπη, η μελαγχολία, η αγωνία κ.ά., κάτι που επεσήμαναν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο όλοι οι εκάστοτε συνομιλητές και συνομιλήτριές μας.
Εξαιτίας αυτού, όμως, οδηγούμαστε στην αντίληψη της ευτυχίας ως αυτοσκοπού που αξίζει να επιτύχουμε με κάθε τρόπο, ακόμα και αν τούτο σημαίνει να θυσιάσουμε τις συλλογικές μας αξίες έναντι της εφήμερης απόλαυσης, του ατομισμού και του ιδιωτικού συμφέροντος.
Πλέον, υπαναχωρούμε από την αναζήτηση του άλλου και τη σύνδεση μαζί του και προσηλωνόμαστε στη δημιουργία μικρών ψυχικών κάστρων, στα οποία ο εαυτός μας ή ο κόσμος μας αποτελούν το κέντρο του σύμπαντος. Έτσι, αντί να προστατευόμαστε, ανακυκλώνουμε την αίσθηση ότι είμαστε ανίσχυροι και ενισχύουμε την απομόνωση, τη μοναξιά και την κατάθλιψη.
Δυστυχώς, σε αυτό συμβάλλουν διάφορες πρακτικές στο χώρο της ψυχοθεραπείας και της ψυχολογίας, οι οποίες επικεντρώνονται σε έναν απομονωμένο από τους άλλους, κατακερματισμένο εαυτό αντί στη σχέση με τον πλησίον, στην αλληλεπίδραση και την συμπλοκότητα, όπως προτείνει η συστημική επιστημολογία. Έτσι, λ.χ., αυξάνεται συνεχώς η επικράτηση της θετικοποίησης στο χώρο της ψυχοθεραπείας, η οποία εκφράζεται συνήθως με κλίμακες που μετρούν την ευτυχία, με συνταγές επιτυχίας και αυτοβελτίωσης ή αυτοβοήθειας. Κατά τη γνώμη μου, αυτές οι αντιλήψεις ενισχύουν την τάση για ατομικισμό, καθώς προβάλλουν το εγώ αντί του εμείς. Πρόκειται για προσεγγίσεις που, ανεξαρτήτως των προθέσεων όσων τις αξιοποιούν ή της επιστημονικής επικύρωσής τους μέσα από αμφισβητούμενες έρευνες, ουσιαστικά συνεργούν στον κατακερματισμό, την απλοποίηση και την απομάγευση του κόσμου, παραβλέποντας τόσο την πολυπλοκότητα όσο και τη σημασία του ατομικού ή συλλογικού ασυνειδήτου.
Με οδηγό τις παραπάνω σκέψεις θα επιθυμούσα ένα τελευταίο σχόλιό σου, για να ολοκληρωθεί ο διάλογός μας —που θα είναι άλλωστε και ο επίλογος αυτής της εκδοτικής προσπάθειας—, έχοντας την επίγνωση ότι το φαινόμενο της κρίσης είναι τόσο πολύπλοκο και διαρκώς μεταβαλλόμενο, ώστε με κανένα τρόπο τούτο το βιβλίο δεν είναι σε θέση να καλύψει με πληρότητα όλα τα ζητήματα.
Π. Π.: Αγαπητέ Ηλία, δεν θα μπορούσα να συμφωνήσω περισσότερο με τούτες τις σκέψεις και τις απόψεις σου. Με εκφράζουν πολύ οι παρατηρήσεις σου και για την κατάσταση του κόσμου και για τις εξελίξεις στην ψυχοθεραπεία, καθώς και όσα αναφέρεις σχετικά με την ελπίδα και τη βοήθεια που μπορεί να προσφέρει η συστημική θέαση των πραγμάτων στην παρούσα κρίσιμη καμπή. Συμφωνώ τόσο, που θα μπορούσα να σταθώ εδώ, να μη σχολιάσω περαιτέρω όσα λες και να είμαι ευχαριστημένος από την τοποθέτησή σου. Ωστόσο, είναι μεγάλος ο πειρασμός στον οποίο με βάζεις, καθώς πρόκειται για ζητήματα που αφορούν και τον καθένα μας προσωπικά, υπαρξιακά, αλλά και ευρύτερα την ανθρωπότητα. Έτσι, θα πω λίγα επιπλέον λόγια.
Ας ξεκινήσουμε με αυτό που λες για την ευτυχία. Σίγουρα, η ευτυχία —ή ό,τι μπορεί να συμπεριλάβει κάποιος σε αυτήν τη σύνθετη έννοια— δεν είναι προσωπικό επίτευγμα ή ατομική δεξιότητα, μα ακριβώς προϊόν και αποτέλεσμα της διεργασίας με την οποία νιώθει κανείς ενωμένος και συνδεδεμένος όχι μόνο με τους άλλους, αλλά και με τον κόσμο. Ως κόσμο εννοώ και τη φύση ή τον πλανήτη που μας δόθηκε να ζούμε… άρα και τα ζώα. Κάποιοι τον τελευταίο καιρό προσθέτουν και όσα στη δική μας εποχή ονομάζαμε άψυχα αντικείμενα όπως τις πέτρες, ξεχωρίζοντάς τα από τα έμβια όντα. Ο Capra υποστηρίζει ότι υπήρχε μια συστημική σοφία στους πολιτισμούς που ζούσαν κοντά στη φύση και σήμερα οι συστημικοί ανακαλύπτουμε τους Αβορίγινες ή τους First Nation στον Καναδά προσπαθώντας να μάθουμε και να διδαχτούμε από τη σχέση τους με τον κόσμο. Τούτη τη σοφία, την αποκτούσαν όχι εγκεφαλικά, διασκεπτικά, αλλά μέσα από το ότι ζούσαν σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον, επειδή μάθαιναν τη φύση αλλά και διδάσκονταν από αυτή. Νομίζω ότι το ίδιο στοιχείο υπήρχε και στο δικό μας υποκειμενικό κοινοτικό πολιτισμό, (subjective culture), για πάρα πολλές εκατονταετίες — υπάρχουν σχετικές έρευνες και της Margaret Mead για την Ελλάδα, καθώς και πολύ σημαντική δουλειά από τους Βασιλείου και τον Harry Triandis.
Οι πολιτισμοί αυτοί, όπως υπογραμμίζεις, δίνουν μεγάλη σημασία στο εμείς και όχι στο εγώ, στην κοινότητα και όχι στο άτομο. Αυτό αποτελούσε, κατ’ αρχήν, «απάντηση» στην ανάγκη της επιβίωσης ενώ ταυτόχρονα ανταποκρινόταν στην εγγενή τάση των ανθρώπων να συγκροτούν ομάδες και κοινότητες, όπως εύστοχα έχουν περιγράψει σύγχρονοι ερευνητές. Λόγου χάριν, σύμφωνα με τη βιολογία της αγάπης το νεογνό του ανθρώπου έχει ανάγκη από μακροχρόνια φροντίδα και προστασία, για να επιβιώσει, σε αντίθεση με το μωρό του κοντινού μας χιμπατζή, το οποίο μέσα σε λίγες μέρες αποκτά αυτονομία σε κάποιους τομείς. Οι δάσκαλοί μας στο ΑΚΜΑ, οι Βασιλείου, βασιζόμενοι σε ερευνητικά δεδομένα λάτρεψαν πολλά στοιχεία αυτού του πολιτισμού, ο οποίος τιμούσε το εμείς, βασιζόταν σε αυτό και οργανωνόταν γύρω του. Είδαν ότι η συλλογικότητα, εκτός από το να πετυχαίνει το στόχο της επιβίωσης, υπηρετούσε, στις αυθεντικές της μορφές και όσο λειτουργούσε ακόμα —πριν η σύγχρονη εποχή και η τεχνολογία αναδείξουν την κυριαρχική δύναμη του ανθρώπου απέναντι στη φύση— μια αληθινή και απολύτως χρήσιμη σχέση με το περιβάλλον, ουσιαστικά την αγροτική οικονομία, στην οποία ο άνθρωπος ζούσε σε συναλλαγή με τη φύση και αξιοποιούσε ό,τι του προσέφερε. Με αυτό τον τρόπο όχι μόνο επιβίωνε αλλά και βίωνε τη χαρά ή ίσως ό,τι θα ονόμαζε τότε ευτυχία. Η ευδαιμονία τους ήταν αυτοί και τα παιδιά τους να είναι βεβαίως καλά μέλη της κοινωνίας και της κοινότητας η οποία με τη σειρά της πρόσφερε φροντίδα όταν οι άνθρωποι ήταν ευάλωτοι , όπως και την υποστήριξη για να παραμένουν δυνατοί και να ανταπεξέρχονται στις δυσκολίες. Αυτό το γνωρίζουμε μέσα από όλες τις γνωστές ιστορίες για την αλληλεγγύη και την αλληλεξάρτηση που έχουμε ακούσει…..
Δυστυχώς απομακρυνθήκαμε από αυτό τον πολιτισμό, ενώ, ταυτόχρονα, επήλθε και μια απο-ιεροποίηση του κόσμου, δεν υφίσταται δηλαδή η αίσθηση του ιερού, στο οποίο, έστω από υποταγή, παραμέναμε συνδεμένοι. Σταδιακά, αναζητήσαμε την ευτυχία ως άτομα, σαν να συνιστά ατομικό επίτευγμα και κατόρθωμα, θεωρώντας ότι μπορούμε να ζήσουμε ευτυχισμένοι κατά μόνας, ανεξάρτητα από τους άλλους. Νομίζω ότι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε τα τελευταία χρόνια σχετίζονται με το ότι αγγίζουμε πλέον τα όρια ενός πολιτισμού που στηρίχτηκε στην ατομικότητα, και στην κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας. Πρώτος τα επεσήμανε αυτά ο Bateson στο Man and the Nature, όταν μιλούσε για ύβρη, υποστηρίζοντας ότι αν δεν αλλάξει η σχέση μας με τον άλλο και με τον πλανήτη, θα βιώσουμε, αν δεν τα βιώνουμε ήδη, τις συνέπειες. Επομένως, χρειάζεται να αποκτήσουμε μια άλλη θέαση του κόσμου και διαφορετικές αξίες.
Νομίζω ότι μία από τις αξίες που θεωρούνται σημαντικές στο ΑΚΜΑ —και δείχνει το βάθος της διαίσθησης των Βασιλείου, ειδικότερα του Γιώργου— αποτυπώνεται μέσα από τούτη τη φράση: «Σήμερα χρειάζεται η αυτονομία μου να επιτυγχάνεται “μέσα από και για την αλληλεξάρτηση” με τους άλλους». Στην εποχή μας οι αλλαγές σε σχέση με τον παραδοσιακό πολιτισμό είναι, κατά τη γνώμη μου, κυρίως δύο: Η σχέση μας με τον άλλο άνθρωπο και η σχέση μας με τη φύση. Έτσι, καλούμαστε να κατανοήσουμε ότι η αυτονομία βιώνεται μέσα από την αλληλεξάρτηση, δεν συμβαίνει σε ένα πλαίσιο καθορισμένο και δοσμένο ή επειδή η ταυτότητά μας συμπίπτει με αυτή των άλλων. —λ.χ., επειδή γεννηθήκαμε στον ίδιο τόπο ή είμαστε ομόθρησκοι. Πλέον, η «συνάντηση» με τον άλλο χρειάζεται να διευρύνεται σε παγκόσμια κλίμακα, δεν μπορεί να μας είναι αδιάφορο τι συμβαίνει σε έναν Εσκιμώο ή στους Αφρικανούς. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, πως αν δεν εμβολιαστούν οι κάτοικοι της Αφρικής για τον κορονοϊό, θα συμβούν μεταλλάξεις που θα επηρεάσουν τις ζωές των ανθρώπων παντού στον πλανήτη. Το γεγονός αυτό ή θα μας διδάξει ότι η αλληλεξάρτηση είναι μοιραία ανάγκη της ζωής ή θα μας οδηγήσει στην εξόντωση. Αναμφίβολα, η αλληλεξάρτηση δεν μπορεί να περιορίζεται στην κοινότητα όπου για γεωγραφικούς ή άλλους λόγους (λ.χ., συγγένεια αίματος, θρησκεία, ταυτότητα κ.λ.π.) ανήκουμε. Βαδίζουμε προς ένα παγκόσμιο χωριό και το άνοιγμά μας προς τους άλλους πρέπει να περιλάβει, να «συμπεριλάβει», όπως διαρκώς επισημαίνεις, Ηλία, όλο και περισσότερο το διαφορετικό.