Μνημονεύοντας τον Martin Buber και το Εγώ-Εσύ στη συμβουλευτική
By Matthew Martin and Eric W. Cowan
Η συμβουλευτική έρευνα που έχει σχεδιαστεί για τη μέτρηση της θεραπευτικής αποτελεσματικότητας έχει επικεντρωθεί όλο και περισσότερο σε εμπειρικά επικυρωμένες μεθόδους και παρεμβάσεις. Από την άλλη πλευρά, οι σύμβουλοι έχουν από καιρό κατανοήσει ότι η θεραπευτική σχέση είναι η πιο ισχυρή μετα-παρέμβαση για την προώθηση της αλλαγής και του μετασχηματισμού του πελάτη. Ο υπ’ αριθμόν 1 κανόνας του Carl Rogers -ότι ο σύμβουλος και ο πελάτης πρέπει να βρίσκονται σε ψυχολογική επαφή- είναι η προϋπόθεση για κάθε θεραπευτική κίνηση. Ως σύμβουλοι, πρέπει να “είμαστε κάποιος με” και όχι να “κάνουμε κάτι στον” πελάτη.
Ωστόσο, η διαπροσωπική διαδικασία που λαμβάνει χώρα μεταξύ συμβούλου και πελάτη είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί, διότι διαθέτει άυλες ιδιότητες που ξεφεύγουν από τη μέτρηση και τον επιστημονικό έλεγχο. Η σχέση μεταξύ συμβούλου και πελάτη φαίνεται να υπερβαίνει οποιαδήποτε συγκεκριμένη στρατηγική παρέμβασης. Το αξίωμα “είναι η ίδια η σχέση που θεραπεύει” είναι μια οργανωτική αρχή την οποία οι περισσότεροι σύμβουλοι προσυπογράφουν και παρόλα αυτά μερικές φορές ξεχνούν. Στην αναζήτηση εμπειρικά επικυρωμένων μεθόδων, μήπως κινδυνεύουμε να χάσουμε την επαφή με αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία στη συμβουλευτική;
Μια άλλη παράμετρος είναι η πολιτισμική αλλαγή που έχει αλλάξει τον τρόπο επικοινωνίας των ανθρώπων, με τη διαπροσωπική επαφή να ψηφιοποιείται όλο και περισσότερο, να αντικειμενοποιείται και να πακετάρεται σε εικονικές πλατφόρμες. Θα εξακολουθήσει η επόμενη γενιά συμβούλων να δίνει προτεραιότητα στην αίσθηση της “παρουσίας” στη θεραπευτική σχέση που αποτελεί την καρδιά της συμβουλευτικής; Από τη δική μας οπτική γωνία, φαίνεται ότι η ενισχυμένη ικανότητα ενός συμβούλου για ουσιαστική διαπροσωπική επαφή είναι πιο σημαντική από ποτέ.
Ο φιλόσοφος Martin Buber περιέγραψε λεπτομερώς τις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν μια πραγματική “συνάντηση”, ή συνάντηση Εγώ-Εσύ, μεταξύ δύο ανθρώπων. Οι ιδέες του παραμένουν τόσο επίκαιρες σήμερα όσο και όταν συνέβαλαν στη διαμόρφωση του ανθρωπιστικού κινήματος στην ψυχολογία και τη συμβουλευτική.
Η συνάντηση Εγώ-Εσύ
Σύμφωνα με τον Buber, μια διαπροσωπική συνάντηση περιέχει θαυμάσιες δυνατότητες που υπερβαίνουν κατά πολύ τη συνομιλία δύο ξεχωριστών ανθρώπων. Αυτό το δυναμικό γίνεται εμφανές όταν δύο άνθρωποι εμπλέκονται ενεργά και αυθεντικά στο εδώ και τώρα και “εμφανίζονται” πραγματικά ο ένας στον άλλον. Σε αυτή τη συνάντηση εκδηλώνεται μια νέα σχεσιακή διάσταση που ο Buber ονόμασε “το μεταξύ”. Όταν υπάρχει αυτή η διάσταση του μεταξύ, η σχέση γίνεται μεγαλύτερη από τις ατομικές συνεισφορές των εμπλεκομένων. Αυτό το είδος συνάντησης είναι αυτό που ο Buber περιέγραψε ως σχέση Εγώ-Εσύ.
Η σχέση Εγώ-Εσυ χαρακτηρίζεται από την αμοιβαιότητα, την αμεσότητα, την παρουσία, την ένταση και από όσα δεν λέγονται. Ο Buber περιέγραψε το μεταξύ ως ένα τολμηρό άλμα στην εμπειρία του άλλου, ενώ ταυτόχρονα είναι διαφανής, παρών και προσιτός. Χρησιμοποίησε τον όρο “συμπερίληψη” για να περιγράψει αυτή την αυξημένη μορφή ενσυναίσθησης. Απέχει πολύ από τη γνωστή πλέον σκηνή μιας παρέας φίλων που κάθονται γύρω από ένα τραπέζι σε ένα εστιατόριο, όλοι κοιτάζοντας τα smartphones τους.
Ο Buber έβλεπε τη συνάντηση μεταξύ του Εγώ και του Εσύ ως την πιο σημαντική πτυχή της ανθρώπινης εμπειρίας, διότι μέσα στη σχέση γινόμαστε πλήρως άνθρωποι. Όταν κάποιος συναντά έναν άλλον ως Εσύ, αναγνωρίζεται η μοναδικότητα και η απόσταση του άλλου χωρίς να επισκιάζεται η συγγένεια ή η κοινή ανθρώπινη υπόσταση που μοιράζεται. Ο Buber αντιπαραβάλλει αυτή τη σχέση Εγώ-Του με μια σχέση Εγώ-Εκείνου, στην οποία ο άλλος βιώνεται ως αντικείμενο που πρέπει να επηρεαστεί ή να χρησιμοποιηθεί – ένα μέσο για ένα σκοπό. Δυστυχώς, η σχέση Εγώ-Εκείνο χρειάζεται κάποιες εξηγήσεις για όποιον ζει σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο αφηρημάδας και τεχνολογικού υλισμού.
Ο κόσμος του Εγώ-Εκείνο μπορεί να είναι συνεκτικός και οργανωμένος – ακόμη και αποτελεσματικός – αλλά στερείται των βασικών στοιχείων της ανθρώπινης σύνδεσης και της ολότητας που χαρακτηρίζουν τη συνάντηση Εγώ-Εσύ. Η στάση του Εγώ-Εκείνο είναι όλο και πιο αποπροσωποποιητική και αποξενωτική καθώς δομείται στους ανθρώπινους θεσμούς. Όταν μια ακραία στάση “Εγώ-Εκείνο” ενσωματώνεται σε πολιτισμικά πρότυπα και ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις, το αποτέλεσμα είναι μεγαλύτερη αντικειμενοποίηση των άλλων, εκμετάλλευση ανθρώπων και πόρων και μορφές προκατάληψης που συσκοτίζουν την κοινή ανθρωπιά που μας ενώνει.
Αν και ο Buber έβλεπε το Εγώ-Εκείνο ως βασικό πόλο της ανθρώπινης ύπαρξης, πίστευε ότι η ανθρωπότητα έχανε την ικανότητά της να προσανατολίζεται προς το Εσύ. Τόνισε τη σημαντική ισορροπία που απαιτείται μεταξύ των δύο πόλων, αν η ανθρωπότητα επρόκειτο να επιβιώσει από τους κινδύνους που ενέχει η πιθανότητα αμοιβαίας καταστροφής.
Οι σύμβουλοι θεωρούν τη σχέση πελάτη-συμβούλου ως το θεμέλιο κάθε θεραπευτικής ανάπτυξης, επειδή είναι θεμελιωδώς επιβεβαιωτική της ανθρώπινης σύνδεσης, της επικύρωσης και της συμμετοχής. Στη δική μας μικρή σφαίρα επιρροής, είμαστε μια δύναμη για την προώθηση ενός πιο συμπονετικού και εξανθρωπισμένου κόσμου. Οι σύμβουλοι θα πρέπει να το έχουμε αυτό κατά νου ακόμη και όταν προσπαθούμε για μεγαλύτερη τεχνική οργάνωση και αποτελεσματικότητα μέσα σε ένα “σύστημα παροχής υπηρεσιών” ψυχικής υγείας που δεν είναι απόλυτα συμβατό με τους ευρύτερους στόχους μας.
Το να υπάρχεις σημαίνει να είσαι σε σχέση
Ο Buber κατανοούσε σωστά ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη συντελείται σε ένα σχεσιακό πλαίσιο. Τα ανθρώπινα όντα είναι εξαιρετικά κοινωνικά πλάσματα που χρειάζονται την αγάπη και τη φροντίδα των άλλων για να επιβιώσουν κατά τη βρεφική ηλικία και πέρα από αυτήν. Η απουσία αυτών των σχεσιακών αναγκών οδηγεί σχεδόν πάντα σε ψυχολογικό τραυματισμό.
Ο Buber ονόμασε αυτή τη βαθιά συμμετοχή και αποδοχή της ουσιαστικής ύπαρξης του άλλου “επιβεβαίωση”. Πίστευε ότι η έμφυτη ικανότητα του ατόμου να επιβεβαιώνει τους άλλους και να επιβεβαιώνεται στη μοναδικότητά του από τους άλλους είναι η πηγή της ανθρωπιάς μας. Η έμφυτη υποκειμενικότητα που ξεδιπλώνεται μέσα σε κάθε ανθρώπινο ον μπορεί να αρχίσει να πραγματώνεται μόνο όταν καθρεφτίζεται με ακρίβεια στα μάτια του άλλου. Η επιβεβαίωση βρίσκεται στο επίκεντρο της συνάντησης Εγώ-Εσύ, της ανθρώπινης άνθισης και της συμβουλευτικής.
Η επιβεβαίωση είναι παρόμοια με την έννοια της μη επιβολής “όρων αξίας” στη σχέση. Ωστόσο, η επιβεβαίωση πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα αναγνωρίζοντας τις δυνατότητες του ατόμου – αυτό που μπορεί να γίνει. Για παράδειγμα, ένα παιδί βιώνει την ένταση μεταξύ ανάπτυξης και φόβου σε κάθε βήμα της αναπτυξιακής του πορείας. Ο γονέας μπορεί είτε να αποδεχτεί την απροθυμία του παιδιού εκείνη τη στιγμή είτε να το ενθαρρύνει να κάνει το άλμα. Σε όλες τις ηλικίες, η ανθρώπινη ευημερία βρίσκεται σε αυτές τις συνεχείς στιγμές επιβεβαίωσης των δυνατοτήτων από άτομο σε άτομο. Καθώς ένας πελάτης παλεύει να κάνει την “επιλογή της ανάπτυξης” ή την “επιλογή του φόβου”, ο σύμβουλος προσκαλεί τον πελάτη σε μεγαλύτερη συμμετοχή, αλλά περιμένει να προσκρούσει στους παλιούς φόβους που κάνουν μια τέτοια συμμετοχή επικίνδυνη για τον ίδιο.
Δυστυχώς, δεν είμαστε πάντα τόσο προσεκτικοί και παρόντες όσο θα θέλαμε να είμαστε με τους άλλους, και εμείς οι ίδιοι δεν έχουμε επιβεβαιωθεί στα μάτια των άλλων όσο συχνά θα θέλαμε. Ακόμα και οι καλύτεροι από εμάς μπορεί να πέσουμε σε έναν προσανατολισμό του Εγώ-Εκείνο με τον κόσμο, αποτυγχάνοντας να δούμε έστω λίγο τον άλλον. Ο Buber πίστευε ότι αυτές οι “χαμένες συναντήσεις” ήταν η απόλυτη αποτυχία των ανθρώπινων σχέσεων και είχαν ως αποτέλεσμα να χάσουμε ένα κομμάτι του εαυτού μας.
Όλοι επιθυμούμε να επιβεβαιωθούμε στη μοναδικότητά μας, αλλά όταν συνειδητοποιούμε ότι η επιβεβαίωση δεν πρόκειται να συμβεί, φαίνεται ότι θυσιάζουμε την αληθινή επιβεβαίωση για την απλή έγκριση, με την ελπίδα να διατηρήσουμε την προσκόλλησή μας στους άλλους. Καλλιεργούμε την ικανότητα να “φαινόμαστε” με έναν συγκεκριμένο τρόπο στους άλλους για να αποσπάσουμε την έγκριση, αλλά αυτή η έγκριση δεν θρέφει καθόλου το “είναι” μας. Ένα άτομο προτιμά να επιβεβαιώνεται σε αυτό που δεν είναι, παρά να διακινδυνεύει την πιθανότητα να μην είναι καθόλου αποδεκτό.
Δυστυχώς, αυτή η μάσκα του “φαίνεσθαι” τείνει να κολλάει, και καθώς κάποιος κρύβει την ύπαρξή του μέσα στο φόβο, χάνεται η δυνατότητα μιας σχέσης Εγώ-Εσύ. Όπως προειδοποιούσε ο Buber, “Το να ενδίδει κανείς στο φαίνεσθαι είναι η ουσιαστική δειλία του ανθρώπου, το να του αντιστέκεται είναι το ουσιαστικό του θάρρος“. Όταν το Εγώ της σχέσης Εγώ-Εκείνο θυσιάζεται για τον προσανατολισμό του Εκείνο της αφηρημένης σχέσης, η αυθεντική ανθρώπινη ανάπτυξη και σύνδεση χάνονται και το Εγώ αρχίζει να μαραίνεται.
Θεραπεία μέσω της συνάντησης
Πώς μπορούμε ως σύμβουλοι να καλλιεργήσουμε και να διαμορφώσουμε σχέσεις Εγώ-Εσύ με τους πελάτες μας και να τους βοηθήσουμε να αποφύγουν τον πειρασμό να “φαίνονται” σαν κάποιος που δεν είναι; Ο Buber πίστευε ότι η απάντηση μπορεί να βρεθεί σε μια διαδικασία ενεργού φαντασίας που ονόμασε “ένταξη”. Σε αυτή τη διαδικασία, τα εμπόδια και οι περιορισμοί που εμποδίζουν κάποιον να είναι πλήρως παρών σε μια συνάντηση Εγώ-Εκείνο υποδεικνύουν πού πρέπει να γίνει η δουλειά. Με ποιους τρόπους πρέπει ο πελάτης να μείνει κρυμμένος από τους άλλους και να προστατεύσει τις δικές του εσωτερικές σκέψεις, συναισθήματα και φαντασιώσεις;
Κατά την ένταξη, φαντάζεται κανείς τι αισθάνεται, σκέφτεται και βιώνει ένα άλλο άτομο, ενώ στέκεται σε σχέση μαζί του ως Εσύ. Η έννοια της ενσυναίσθησης του Rogers και η έννοια της συμπερίληψης του Buber είναι παρόμοιες (στην πραγματικότητα, οι δύο τους συζητούσαν γι’ αυτό). Ωστόσο, η συμπερίληψη δίνει μεγαλύτερη έμφαση στη μοναδική υποκειμενικότητα του ατόμου που προσπαθεί να κατανοήσει τον άλλο.
Η προσπάθεια κατανόησης του υποκειμενικού εσωτερικού κόσμου του ατόμου δεν είναι μονόδρομος, διότι ο σύμβουλος πρέπει να λάβει υπόψη του τη δική του επιρροή στον πελάτη, καθώς και οι δύο συμμετέχοντες έρχονται σε ψυχολογική επαφή. Το Εγώ-Εσύ είναι ένα σχεσιακό γεγονός που συνδημιουργείται- δεν κατοικεί πλήρως στον έναν ή στον άλλο συμμετέχοντα. Η ικανότητα του συμβούλου να εξορύσσει τον πλούτο της παρούσας συνάντησης και να αναρωτιέται “τι συμβαίνει μεταξύ μας την άμεση στιγμή” εκφράζει την έννοια της συμπερίληψης του Buber.
Εμείς ως σύμβουλοι έχουμε την ικανότητα να επιβεβαιώνουμε τους πελάτες μας μέσα από τη διαδικασία της συμπερίληψης, παρέχοντάς τους μια σχέση που μπορεί να επουλώσει τις πληγές των προηγούμενων χαμένων συναντήσεων. Πρέπει να σταθούμε σε σχέση με τους πελάτες μας ως ένα Εγώ σε ένα Εσύ για να τους εμπνεύσουμε με επιτυχία να μετακινηθούν από μια στάση “φαινομενική” σε μια στάση μεγαλύτερης αυθεντικής συμμετοχής και “ύπαρξης”.
Παρόλο που οι εμπειρικές μέθοδοι και παρεμβάσεις είναι κρίσιμες για την κατανόηση των βέλτιστων πρακτικών, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η μόνη πιο προγνωστική μεταβλητή για το αν η συμβουλευτική είναι αποτελεσματική είναι η εμπειρία του πελάτη από την ίδια τη συμβουλευτική σχέση. Οι πελάτες αξίζουν να τους βλέπουμε ως ένα Εσύ. Όπως είπε κάποτε ο Buber, “Παρά τις ομοιότητες, κάθε κατάσταση ζωής έχει, όπως ένα νεογέννητο παιδί, ένα νέο πρόσωπο που δεν έχει υπάρξει ποτέ πριν και δεν θα ξαναγίνει ποτέ. Απαιτεί από εσάς μια αντίδραση που δεν μπορεί να προετοιμαστεί εκ των προτέρων. Δεν απαιτεί τίποτα από ό,τι έχει περάσει στο παρελθόν. Απαιτεί παρουσία, υπευθυνότητα- απαιτεί εσένα”.
Κάθε στιγμή είναι μια ευκαιρία για “θεραπεία μέσω της συνάντησης”.
Πηγή : CounselingToday
Μετάφραση & Επιμέλεια: Παπαδοπούλου Νατάσσα, Ψυχολόγος – Εκπαιδευόμενη Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια