Κριτική ψυχολογία και παιδαγωγική
δημοσίευση από : Γιώργο Λεχουρίτη Συστημικό Θεραπευτή με υπαρξιακό προσανατολισμό.
Ο λόγος της ψυχολογίας (αλλά και ο λόγος «για την ψυχολογία»), έχει παρεισφρήσει στον τρόπο έκφρασης όλων των ατόμων, σχεδόν όλων των ηλικιών, διαμορφώνοντας την σκέψη τους και επηρεάζοντας την στάση τους απέναντι στον εαυτό τους και στις κοινωνικές ομάδες στις οποίες υπάγονται.
Η διαδικασία αυτή στην κοινωνική ψυχολογία καλείται «ψυχολογιοποίηση» ή ψυχολογισμός και είναι χαρακτηριστική τόσο της ακαδημαϊκής ψυχολογίας, όσο και της καθημερινής απλοϊκής ψυχολογίας, που εκπορεύεται από τον μεθοδολογικό ατομισμό στους τρόπους σκέψης, της συστηματικής καλλιέργειας του ανταγωνισμού, της ατομικής διάκρισης πάση θυσία, των φιλελεύθερων ιδεολογημάτων περί των ίσων ευκαιριών αυτοπραγμάτωσης «εδώ και τώρα» κλπ….
Δυστυχώς όμως, έτσι λειτουργεί πολλές φορές και ο επίσημος λόγος των περισσοτέρων επαγγελματιών ψυχολόγων, όταν έχουν να αντιμετωπίσουν το αυξανόμενο αίτημα για ψυχολογική υποστήριξη.
Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε µε τρόπο χρήσιμο τη ριζοσπαστική κριτική της κυρίαρχης ακαδημαϊκής ψυχολογίας:
- Οι ερμηνείες στο μοντέλο της κυρίαρχης ψυχολογίας ανάγουν σύνθετα κοινωνικά προβλήματα σε ατομικά ψυχολογικά. «Επιρρίπτουν στο άτομο/ θύμα την ευθύνη», καθιστώντας τους πελάτες-άτομα υπεύθυνους για προβλήματα των οποίων η προέλευση είναι κοινωνική και συστημική. Με τον τρόπο αυτό, αποσπούν την προσοχή από τις κοινωνικές συνθήκες.
- «Ιδιωτικοποιεί», (μέσω εξατομίκευσης) τους ανθρώπους µε κοινωνικά προβλήματα. Αυτό τους αποκόβει από άλλους που έχουν την ίδια εμπειρία και που πιθανώς να μπορούσαν να την αντιμετωπίσουν από κοινού και μαζί.
- Ενισχύει και ακολουθεί την καταπιεστική κοινωνική τάξη του καπιταλισμού. ‘Ηγεμονία’ σημαίνει χρήση της «ιδεολογίας» από την άρχουσα τάξη για να κρατήσει την εργατική τάξη υπό τον έλεγχό της.
Η κυρίαρχη ψυχολογία τονίζει τις παραδοσιακές αντιλήψεις για τις σχέσεις, την αγάπη, και την οικογένεια, οι οποίες οδηγούν στην καταπίεση των νέων και των γυναικών.
Παρότι δεν υπάρχει ακόμη παγιωμένη ομοφωνία σχετικά µε τον ορισμό της Κριτικής Ψυχολογίας, σύμφωνα µε τον Ποταμιάνο (2003) κάποιες παραδοχές γνωστών εκπροσώπων της θα την προσδιόριζαν ως «µια στρατηγική µε βασικό στόχο την πολιτικοποίηση όλων των κλάδων της ψυχολογίας… ως ένα μετά-επιστημονικό κλάδο στο βαθμό που επιτρέπει στον κλάδο της ψυχολογίας να αξιολογεί κριτικά τις ηθικές και πολιτικές του επιπτώσεις (Prilleltensky 1999, Walkerdine 2001).
Επιπροσθέτως η Κριτική Ψυχολογία είναι «κίνημα το οποίο αμφισβητεί την παραδοσιακή και δεσπόζουσα ή επικρατούσα άποψη της σύγχρονης ψυχολογίας τόσο στους επιμέρους κλάδους της όσο και στο σύνολό της και υιοθετεί την άποψη ότι η ψυχολογία οφείλει να δρα µε στόχο την απελευθέρωση /χειραφέτηση των ανθρώπων και την κοινωνική δικαιοσύνη, και να αποτρέπει τη χρήση του συγκεκριμένου επιστημονικού κλάδου για τη διαιώνιση της καταπίεσης και της αδικίας (Parker 1999, Austin-Prilleltensky 2001).
Συνεπώς η κριτική ψυχολογία δεν είναι ένας ακόμα κλάδος της ψυχολογίας.
Αποτελεί περισσότερο ένα κίνημα το οποίο ασκεί κριτική στην παραδοσιακή ψυχολογία η οποία, σύμφωνα με τους κριτικούς ψυχολόγους, ενώ διατείνεται ότι είναι αντικειμενική, επιστημονική και απολίτικη, στην πραγματικότητα συμβάλλει, ηθελημένα ή άθελά της, στη διαιώνιση στερεοτύπων, αδικιών και καταπιεστικών κοινωνικών δομών.
Από την πλευρά της και στα πλαίσια των καταστατικών αρχών της η κίνηση της Κριτικής Ψυχολογίας βασιζόμενη στην Κριτική θεωρία, στα ιστορικά κεκτημένα της μαρξικής θεωρίας και στη Σχολή της Φρανκφούρτης, επιχειρεί να καταδείξει τις αδυναμίες της παραδοσιακής ψυχολογίας.
Ως « απολιτική, ανιστόρητη, βιολογίζουσα, γνωστικίζουσα, απάνθρωπη» μπορεί να χαρακτηρισθεί η ψυχολογία και µε μεθοδολογία που στηρίζεται στον «άκριτο και άκρατο νεοθετικισµό».( Ποταµιάνος,Γ.,2003).
Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν οι θεωρητικές αναλογίες και αντιστοιχίες ανάμεσα στην Κριτική Ψυχολογία και την Κριτική Παιδαγωγική. (Βλ. Freire,P.,1974, Γέρου, Θ.,1985).
Η κριτική παιδαγωγική, η οποία προτάσσει «την απελευθέρωση του ανθρώπου», τον «εξανθρωπισμό των καταπιεστικών κοινωνικών δομών» τη «μεταλλαγή του κόσμου και της ιστορίας» (Freire P. 1977α: 34, 42), τη «συνειδητοποίηση του ανθρώπου, που στοχάζεται κριτικά» (Freire P. 1977β), την προσέγγιση της υπαρξιακής στιγμής, όπου «συμμετέχεις» (participate) επικοινωνώντας και συναισθανόμενος τους συνανθρώπους σου (Freire P. 2003: 162-164), την ενίσχυση του «δημοκρατικού προοδευτικού σχολείου για μαθητές και εκπαιδευτικούς» (Freire P. 1998: 65, 74).
Η «συνειδητοποίηση» είναι κάτι περισσότερο από μια απλή «prise de conscience»(«τάξη συνείδησης). Ενώ προϋποθέτει το ξεπέρασμα της αλλοτριωμένης «ψευδούς συνείδησης» […], συνεπάγεται επιπλέον την κριτική εισαγωγή του συνειδητοποιημένου ανθρώπου…
Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά της παραδοσιακής εκπαίδευσης, που δέχεται κριτική, είναι και η κοινωνική και ψυχολογική ατμόσφαιρα που διαμορφώνεται από τις δομές της επικοινωνίας και της εξουσίας μέσα στη σχολική τάξη και τη σχολική κοινότητα, καθώς και τις μεθόδους διδασκαλίας και αξιολόγησης.
Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορεί να τα εντοπίσει κανείς με τη μελέτη όχι μόνον των επίσημων αναλυτικών προγραμμάτων, αλλά και του λεγόμενου «κρυφού αναλυτικού προγράμματος».
Πρόκειται για μια όχι ευκαταφρόνητη πλευρά της κοινωνικής μάθησης, η οποία επηρεάζει τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου, καθώς και τη φυσιογνωμία της κοινωνίας γενικότερα, μέσω της σχολικής κοινωνικοποίησης.
Όλες οι θεωρίες της γνωστικής ανάπτυξης, καθώς και οι ψυχοκοινωνικές και κοινωνιολογικές προσεγγίσεις της σχολικής μάθησης, δίνουν μεγάλη σημασία στο κοινωνικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα η μάθηση γνώσεων, δεξιοτήτων, στάσεων, κινήτρων, ρόλων και αξιών. Σημαντική θέση έχουν επίσης στους στόχους της εκπαίδευσης όλων των ανεπτυγμένων σύγχρονων χωρών η πραγμάτωση κοινωνικών αξιών, όπως είναι η δημιουργία δημοκρατικών και κριτικά σκεπτόμενων πολιτών (με όλες τις αρετές που αυτό προϋποθέτει) και η ανάπτυξη κοινωνικών ικανοτήτων και δεξιοτήτων, όπως είναι η επικοινωνία, η συνεργασία, η ανθρωπιστική αλληλεγγύη κ.ά.
Ένας από τους πιο συχνά αναφερόμενους στόχους στα σύγχρονα αναλυτικά προγράμματα σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης είναι η δημιουργία αυτόνομων, ολοκληρωμένων και κριτικών ανθρώπων- πολιτών.
Η κριτική σκέψη, στάση και δράση του ανθρώπου ως προσώπου και ως μέλους κοινωνικών ομάδων, ειδικότερα, συνδέεται με τα υψηλότερα επίπεδα της γνωστικής και πολιτιστικής του ανάπτυξης και αποτελεί πάγιο αίτημα όλων των διαχρονικών ανθρωποκεντρικών θεωριών της μάθησης και κυρίως των λεγόμενων προοδευτικών παιδαγωγικών κινημάτων του περασμένου αιώνα, όπως για παράδειγμα το πολυτεχνικό σχολείο της χαράς και της μάθησης, των οποίων η δικαίωση εξακολουθεί μέχρι σήμερα να είναι διαρκές ζητούμενο στο χώρο του σχολείου και της εκπαίδευσης.
Από τη φύση της λοιπόν η κριτική ψυχολογία και παιδαγωγική είναι απελευθερωτικές, συστημικά ολιστικές, μη συντηρητικές και ακτιβιστικές, ενθαρρύνοντας την ενδυνάμωση της αυτοσυνειδησίας και της δημοκρατίας στις ανθρώπινες σχέσεις μέσα από την πράξη και τα αληθινά βιώματα των συλλογικών και αποκεντρωμένων πρωτοβουλιών.
Από την άποψη της μεθοδολογίας, η κριτική κατεύθυνση προτείνει τη διαλεκτική μέθοδο για τη μελέτη των κοινωνικών φαινομένων, με την οποία φωτίζονται οι σχέσεις αλληλεξάρτησης του ανθρώπου από το κοινωνικό περιβάλλον και τους μηχανισμούς του κοινωνικού και ιδεολογικού ελέγχου που το τελευταίο διαθέτει, την κριτική αυτοδιερεύνηση, με την οποία ο άνθρωπος κατανοεί τη σχέση και αλληλεξάρτησή του με το περιβάλλον, αφυπνίζεται και επιχειρεί να οικοδομήσει την προσωπική και συλλογική του ταυτότητα, καθώς και τη μέθοδο της ενεργού έρευνας (action research), η οποία υιοθετείται ως εργαλείο συστημικής, κοινωνικής και εκπαιδευτικής αλλαγής και όχι μόνον για καθαρά ερευνητικούς σκοπούς.
Στα πλαίσια αυτής της προσέγγισης, οι εκπαιδευτικοί δεν μπορεί να αντιμετωπισθούν ως «επαγγελματίες επιφορτισμένοι με την επιτυχία κάποιων στόχων, που έχουν θέσει άλλοι για αυτούς. Πρέπει να αντιμετωπισθούν ως ελεύθεροι άνθρωποι που τους έχει ανατεθεί η διαπαιδαγώγηση των νέων, ώστε να γίνουν κριτικά σκεπτόμενα άτομα».
Κρίσιμες Απαντήσεις σε Κρίσιμα Οντολογικά Επιστημολογικά και Μεθοδολογικά Ερωτήματα
Οντολογικά ερωτήματα
Τα οντολογικά ερωτήματα αφορούν τη φύση και τη σημασία της πραγματικότητας, του κόσμου και των ανθρώπων που τον κατοικούν.
Η παραδοσιακή οντολογική θέση:
Η επικρατούσα οντολογική θέση σήμερα είναι ότι οι άνθρωποι είναι ξεχωριστοί, μοναδικοί και πλήρως υπεύθυνοι για τη ζωή τους. Πρόκειται για μία φιλοσοφία ακραίου ατομικισμού η οποία παραμελεί το κοινωνικό πλαίσιο και η οποία φαίνεται να ταιριάζει απόλυτα με την κυρίαρχη ψυχολογία, η οποία μελετά μεμονωμένα το άτομο, τοποθετώντας τις αιτίες της συμπεριφοράς του και τη θεραπεία των προβλημάτων του εντός του.
Η οντολογική θέση της κριτικής ψυχολογίας:
Η κριτική ψυχολογία υποστηρίζει ότι ο ορισμός των προβλημάτων ως ατομικών, διασφαλίζει την απόπειρα να αλλάξουμε τα άτομα, αλλά όχι την κοινωνία.
Η οντολογική θέση της κριτικής είναι ότι άτομο και κοινωνία αλληλοδιαπλέκονται σε τέτοιο βαθμό που στην ουσία μιλάμε για το ίδιο φαινόμενο.
Άρα, για να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά, πρέπει να την εντάξουμε στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασής μας με τους άλλους και μάλιστα εντός των κοινωνικά κατασκευασμένων θεσμών. Θα διαπιστώσουμε τότε ότι πολλά προβλήματα είναι κοινά σε πολλούς ανθρώπους, ως απόρροια του κοινωνικοπολιτικού συστήματος.
Η έννοια της ιδεολογίας:
Η έννοια της ιδεολογίας αναφέρεται στις ιδέες που αποπειρώνται να εξηγήσουν ή να δικαιώσουν τον κόσμο, τις περισσότερες φορές μάλιστα προς το συμφέρον ομάδων που έχουν δύναμη και εξουσία. Σήμερα, η κυρίαρχη ιδεολογία, είναι η ιδεολογία ενός καπιταλιστικού συστήματος που ενώ υποστηρίζει την ελευθερία και την ισότητα, στην πράξη συντηρεί την καταπίεση και τις ανισότητες. Κατά κύριο λόγο, η παραδοσιακή ψυχολογία υπηρέτησε αυτό το σύστημα, και συγκεκριμένα τις αξίες, τις υποθέσεις και τα συμφέροντα των λευκών αντρών της μέσης και ανώτερης τάξης.
Επιστημολογικά ερωτήματα
Τα επιστημολογικά ερωτήματα αφορούν το αν η γνώση μας για τον κόσμο είναι αντανάκλαση της αντικειμενικής πραγματικότητας ή αν πρόκειται για κοινωνικά ή ατομικά κατασκευασμένο φαινόμενο.
Η παραδοσιακή επιστημολογική θέση:
Η παραδοσιακή ψυχολογία αντιλαμβάνεται τη γνώση ως συσσώρευση αντικειμενικών δεδομένων, και ασπάζεται τον εμπειρισμό (ό,τι βλέπουμε είναι αυτό που υπάρχει) και τον θετικισμό (ο κόσμος μπορεί να αποκαλυφθεί με την παρατήρηση).
Η επιστημολογική θέση της κριτικής ψυχολογίας:
Η κριτική ψυχολογία υποστηρίζει ότι όλα όσα πιστεύουμε και γνωρίζουμε είναι ιστορικά και πολιτισμικά προσδιορισμένα. Εξαρτώνται δηλαδή από τις εκάστοτε κοινωνικοοικονομικές συνθήκες μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου.
Μεθοδολογικά ερωτήματα
Τα μεθοδολογικά ερωτήματα αναφέρονται στις μεθόδους που χρησιμοποιούμε μελετώντας και ερευνώντας τον κόσμο και τα φαινόμενα που μας ενδιαφέρουν.
Αν αποδεχτούμε την κοινωνική και όχι την ατομική φύση των ψυχολογικών φαινομένων, θα διαπιστώσουμε ότι οι μέθοδοι της παραδοσιακής ψυχολογίας, όπως η «αντικειμενική» παρατήρηση, δεν είναι επαρκείς.
Η κριτική ψυχολογία υποστηρίζει ότι οι προσωπικές, επαγγελματικές και πολιτικές θέσεις των ψυχολόγων επηρεάζουν το ποια ερευνητικά ερωτήματα θα θέσουν, ποιες μεθόδους θα χρησιμοποιήσουν, σε ποια αποτελέσματα θα καταλήξουν και ποιες συστάσεις θα κάνουν.
Σε αντίθεση με τις ποσοτικές μεθόδους, η ποιοτική έρευνα αποτελεί μία μέθοδο που φαίνεται να ταιριάζει καλύτερα με την κριτική, καθώς βοηθά τους ψυχολόγους να αντιληφθούν τον τρόπο που η κοινωνική τάξη, η φυλή και το φύλο διαμορφώνουν τις εμπειρίες.
Επιπλέον, η ποιοτική έρευνα επιτρέπει την εισαγωγή, στην εκάστοτε μελέτη, των «μεροληψιών» του ίδιου του ερευνητή, οδηγώντας έτσι σε πιο ολοκληρωμένα και ξεκάθαρα συμπεράσματα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Γέρου, Θ,(1985) Βαθιές τομές στην εκπαίδευση. Αθήνα: Gutenberg.
Cernovsky, Z. (2003). Μια κριτική µατιά στην έρευνα για τη νοηµοσύνη. Στο Fox, D., Prilleltensky, I. Κριτική Ψυχολογία. (240-264). Επιστημονική Επιμέλεια: Γρ. Α. Ποταμιάνος. Αθήνα: Ελληνικά γράµµατα.
Δαφέρµος, Μ. (2010). Το ιστορικό γίγνεσθαι της ψυχολογίας. Αθήνα: Gutenberg.
Δαφέρμος, Μ. (2020)Επιστημολογία της Ψυχολογίας. Μια Κριτική Εισαγωγή, εκδ. Κριτική.
Fox D.- Prilleltensky I., Κριτική Ψυχολογία: Εισαγωγή, Επιστημονική Επιμέλεια: Γρ. Α. Ποταμιάνος (2003) Αθήνα: Ελληνικά γράµµατα.
Freire Paulo (1977α), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, μετάφραση: Θ. Γέρου, Κέδρος: Αθήνα.
Freire Paulo (1977β), Πολιτιστική δράση για την κατάκτηση της ελευθερίας, μετάφραση: Σ. Τσάμης, Καστανιώτης: Αθήνα.
Freire Paulo (1998), Teachers as cultural workers. Letters to those who dare teach, Westview Press: Boulder.
Freire Paulo (2003/1973), Education for critical consciousness, Continuum: New York.
Harris, B. (2003). Επαναπροσδιορίζοντας την πολιτική της Ιστορίας της ψυχολογίας. Στο Κριτική Ψυχολογία..ο.π. (60-85).
Ποταμιάνος, Γ. (2003). Σημείωμα επιμελητή στο D. Fox-I. Prilleltensky, Κριτική Ψυχολογία, Ελ. Γράμματα.
Ηλεκτρονική Πηγή: https://vivifatourou.gr/tools/critical