Αναζητώντας την έξοδο από την μυγοπαγίδα του καπιταλιστικού φαντασιακού
29/11/2022
Δημοσιευμένο από Ηλία Γκότση
Το κείμενο που ακολουθεί αποτέλεσε τη βάση για μια εισήγηση που έκανα σε μια διημερίδα που οργάνωσε η Συστημική Εταιρεία Βορείου Ελλάδος με θέμα: “Τρόποι και τόποι ασφάλειας, αντίστασης και πολυφωνίας: ανισότητες/βίες/καταστροφές”
Στόχος της διημερίδας ήταν να γίνει ένας διάλογος σχετικά με το πως το καπιταλιστικό φαντασιακό “οργανώνει” τις ανθρώπινες σχέσεις, τις επιθυμίες και τις ζωές των ανθρώπων.
Το θέμα της εισήγησης μου βασίστηκε σε μια ρήση του φιλόσοφου Λούντβιχ Βιντγκενστάιν, ο οποίος σε μια ερώτησε που του τέθηκε σχετικά με το ποιο θεωρούσε πως ήταν το χρέος του απέναντι στη φιλοσοφία απάντησε: “Να δείξω στην μύγα την έξοδο από τις μυγοπαγίδες:
Στο κείμενο που ακολουθεί τίθενται ορισμένα ερωτήματα και αναστοχασμοί σχετικά με το ποιες είναι οι δυνατότητες να αμφισβητήσουμε το καπιταλιστικό φαντασιακό και ειδικότερα ποιά είναι εκείνα τα στοιχεία που χρειάζεται να φωτίσουμε για να κατανοήσουμε τις επιδράσεις της αποικιοκρατίας που ασκεί στις συνειδήσεις των ανθρώπων ο καπιταλισμός αλλά και το πως το θέαμα υποκαθιστά τη ζωή και την αυθεντική επιθυμία. Στην εισήγηση τίθενται ακόμα ερωτήματα για το εαν η συστημική σκέψη έχει επαρκώς αποαποικιοκρατηθεί από τις επιδράσεις της πατριαρχικής κουλτούρας και των ετεροκανονικών αντιλήψεων για το ρόλο της οικογένειας, για την αποδοχή της δυαδικότητας των φύλων. Στην εισήγηση προτείνεται τέλος μια μετακίνηση σε μια συμπεριληπτική γλώσσα στην ψυχοθεραπεία, η οποία ξεπερνά τους περιορισμούς που θέτουν οι αρσενικοί και οι θηλυκοί προσδιορισμοί για τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων.
Το κείμενο βασίστηκε σε τρία βιβλία, τα οποία εκτιμώ πως αποτελούν ορόσημο για να κατανοήσουμε σε βάθος τα ζητήματα που επιχειρώ να θίξω στην εισήγησή μου:
– Στην κοινωνία του θεάματος του Γκυ Ντεμπόρ
– Στο “Είμαι το τέρας που σας μιλάει”, του Πώλ Περθιάδο
– Στην “Εικονική αυτοκρατορία” του Ρενάτο Κούρτσιο
Εισαγωγή
Η είσοδος σε μια μυγοπαγίδα, για μια μύγα, ενίοτε και για ένα άνθρωπο, φαντάζομαι πως μπορεί αρχικά να αποτελεί μια συναρπαστική εμπειρία καθώς ο σωλήνας από τον οποίο μπαίνει στο μπουκάλι είναι πλημμυρισμένος από αισθησιακές μυρωδιές και γλυκιές γεύσεις και το μέλλον είναι πολλά υποσχόμενο και πράγματι η πρώτη επαφή με το υγρό που βρίσκεται μέσα στο μπουκάλι, συνήθως κάποιο αναψυκτικό ή ζαχαρόνερο είναι απολαυστική!
Η μύγα δεν φαντάζεται ότι το αντάλλαγμα για αυτή την πλούσια απόλαυση είναι όχι μόνο η ζωή της αλλά η απώλεια του πιο σπουδαίου δώρου που της δόθηκε από τη φύση: Να πετά ελεύθερα τριγυρίζοντας από εδώ και από εκεί ανακαλύπτοντας καινούργιες μυρωδιές και γεύσεις, διακόπτοντας ενίοτε τον μεσημεριανό μας καλοκαιρινό ύπνο!
Σταδιακά αντιλαμβάνεται ότι το τοίχος του μπουκαλιού είναι ένα αδιαπέραστο όριο και την παγίδα που εγκλωβίστηκε, και παρότι η διαδρομή προς την έξοδο είναι στην πραγματικότητα, ευκολοδιάβατη, είναι σχεδόν αδύνατο να ανακαλύψει το σημείο εξόδου.
Στην μύγα λείπουν ορισμένες βασικές ποιότητες και αυτός είναι ο λόγος που δεν μπορεί να οργανώσει αποτελεσματικά την δραπέτευση της: απουσιάζουν η αίσθηση του χώρου και του χρόνου, η συνείδηση της ύπαρξής της και της θέσης εγώ, ο αυτό-αναστοχασμός, ο διάλογος με τα στοιχεία που βρίσκονται στο μπουκάλι, η σύνδεση με το νόημα για τον προορισμό της και ένα φαντασιακό που να τροφοδοτείται από αυτό το νόημα. Απουσιάζει με άλλα λόγια η κατανόηση ότι η ίδια η μύγα είναι οργανικό μέρος ενός συστημικού πλαισίου.
Σημείο πρώτο: Ο χρόνος , ο χώρος και η δυστοπία: Η συγγραφή αυτού του κειμένου γίνεται σε μια περίοδο που η δυστοπία έχει υπερκαλύψει την δυναμική ή την ορμή της ουτοπίας. Η πανδημία, ο πόλεμος ανάμεσα σε ευρωπαϊκές χώρες , η ενεργειακή κρίση και η φτώχεια, η απαξίωση της δημοκρατίας, η επανεμφάνιση του φασισμού, η ευρεία άσκηση θανατοπολιτικών και βιοπολιτικών ελέγχου σε πλανητική κλίμακα, η απομυθοποίηση των μεγάλων αφηγήσεων και η απομάγευση του κόσμου, η κανονικοποίηση της βίας και της κυριαρχίας στα γυναικεία και παιδικά σώματα είναι στοιχεία αυτής της περιόδου.
Στοιχείο δεύτερο. Η αποδόμηση και το αδιέξοδο: Η εισήγηση μου μπορεί μονάχα να προσκαλέσει σε διερωτήσεις και σε ενδεχόμενες αποδομήσεις αλλά κάθε απόπειρα να διατυπωθεί μια πρόταση για εξόδους από τις σύγχρονες μυγοπαγίδες είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη λόγω των αμφισβητήσεων και των αντιλόγων που έρχονται διαρκώς στο προσκήνιο στον εσωτερικό μου διάλογο, σχετικά με τη δυνατότητα ριζικών μετασχηματισμών.
Στοιχείο τρίτο Η γλώσσα και η ανεπάρκεια: Η συστημική γλώσσα εκτιμώ πως είναι ανεπαρκής για να περιγράψει την ρευστότητα των κόσμων που έχουν αναδυθεί, στις παρυφές του κυρίαρχου κόσμου, καθώς οι διαφορές .και το πλήθος των χαρτογραφήσεων είναι πρωτοφανής ως προς έντασή τους και αυτή η συνθήκη δεν έχει ιστορικό προηγούμενο.
Στοιχείο τέταρτο Η γλώσσα και η συνάντηση: Η συστημική γλώσσα σημαντικό να συναντηθεί και να συνομιλήσει με τα νέα φιλοσοφικά κινήματα και τους δικαιωματικούς λόγους όπως λ.χ. είναι η queer θεωρία, ο μεταφεμινισμός, το me too, τα νέο-αντιρατσιστικά κινήματα, ο βεγγανισμός, κ.α. μεταγγίζοντας στο σώμα της στοιχεία της θεωριών και των πρακτικών τους εάν θέλει να απευθυνθεί στις πολυποίκιλες ταυτότητες του σήμερα
Στοιχείο πέμπτο Η γλώσσα και η αμφισημία των νοημάτων : Εκτιμώ ότι έχει σημασία να αναρωτηθούμε αν η γλώσσα μας είναι γεμάτη από λέξεις που έχουν αμφίσημα νοήματα: αυτοεκτίμηση, αυτονομία, πράξη, νόημα, επιθυμία, απόλαυση, συναίσθημα, ευτυχία, σχέσεις, συναισθήματα, ηθική, κοινότητα, συλλογικότητα, μετασχηματισμός, διαίσθηση, ανθεκτικότητα είναι λέξεις που έχουν εμποτιστεί από το καπιταλιστικό φαντασιακό της ατομικότητας και της ανταγωνιστικότητας και αν επιθυμούμε να συνεχίσουμε να τις χρησιμοποιούμε ίσως χρειαστεί να εργαστούμε σκληρά για την γέννηση καινούργιων σημασιών.
Στοιχείο έκτο. Ο συντονισμός στο νόημα Οι λέξεις μας δεν έχουν χάσει το νόημα τους μόνο στην πολιτική ή την επιστημονική γλώσσα αλλά επίσης και στον θεραπευτικό διάλογο.
Σε αυτό το πλαίσιο θέασης και προβληματισμού τι σημαίνει και πως ορίζεται άραγε για το κάθε άτομο σε αυτό τον υβριδικό τόπο στον οποίο συναντόμαστε σήμερα μια συνομιλία για την οικογένεια ή για την έννοια της κοινότητας ή για την σεξουαλικότητα, το φύλο ή το σώμα , και ούτω καθεξής καθώς η απαρίθμηση εννοιών δεν έχει τελειωμό αφού ζούμε πλέον σε ένα πολυσύμπαν νοηματοδοτήσεων; Πως μπορούμε να βιώσουμε μια συντονισμένη διαχείριση του νοήματος;
Στοιχείο έβδομο: Η γλώσσα και η ηθική της συμπερίληψης
Ένα ζήτημα το οποίο επίσης αφορά στη συστημική γλώσσα είναι αν είναι επαρκώς συνδεδεμένη με την ηθική της συμπερίληψης, μια έννοια που είχα την ευκαιρία να αναπτύξω στο παρελθόν σε μια από τις διημερίδες σας.
Το καλοκαίρι που μας πέρασε είχα την ευκαιρία να διαβάσω ένα βιβλίο που εκτιμώ ότι είναι ορόσημο αν επιθυμούμε να κατανοήσουμε την συμμετοχή μας ως συστημικά σκεπτόμενα όντα, σε συνθήκες που ευνοούν την ηγεμονία και την κυριαρχία που ασκούν τα επιστημονικά παραδείγματα στις ζωές των ανθρώπων.
Ο τρανς φιλόσοφος Πωλ Μπ. Πρεθιάδο απηύθυνε μια πρόσκληση στο συνέδριο της Σχολής του Φροϊδικού Αιτίου στο Παρίσι το Νοέμβριο του 2019 στην οποία ανέφερε τα εξής: Σήμερα, για εσάς τους ψυχαναλυτές, είναι πιο σημαντικό να ακούσετε τις φωνές των αποκλεισμένων από το πατριαρχικο-αποικιακό καθεστώς σωμάτων απ’ ό,τι να ξαναδιαβάσετε τον Φρόιντ και τον Λακάν. Μην αναζητάτε πλέον καταφύγιο στους πατέρες της ψυχανάλυσης. Η πολιτική σας υποχρέωση είναι να φροντίσετε τα παιδιά, όχι να νομιμοποιείτε τη βία του πατριαρχικο-αποικιακού καθεστώτος. Ήρθε ο καιρός να βγείτε από τα ντιβάνια στις πλατείες και να συλλογικοποιήσετε την ομιλία, να πολιτικοποιήσετε τα σώματα, να απο-δυικοποιήσετε τη σεξουαλικότητα και να αποαποικίσετε το ασυνείδητο.
Παρότι απευθυνόταν στον κόσμο της ψυχανάλυσης εκτιμώ πως μας αφορά εξίσου καθώς η συστημική θεωρία έχει επίσης συμβάλει σε μια σειρά από κανονικότητες όπως είναι οι κυρίαρχες μορφές ετεροφυλικής οικογένειας, οι αντιλήψεις για την διακυβέρνηση και την ηνιόχηση των συστημάτων, ή η βελτιστοποίηση της λειτουργίας των πολυεθνικών επιχειρήσεων.
Σε αυτό το πλαίσιο και με αυτή την αυτεπίγνωση θα προσπαθήσω σήμερα να είμαι συνεπής σε μια συμπεριληπτική γλώσσα Έτσι δεν θα αναφέρομαι σε ψυχοθεραπεύτριες ή ψυχοθεραπευτές καθώς αυτό αποκλείει από τον δημόσιο χώρο και λόγο τα διεφυλικά ή τα intersex άτομα που εργάζονται στο πεδίο της ψυχοθεραπείας και θα χρησιμοποιήσω αντί των αρσενικών ή θηλυκών προσδιορισμών τη λέξη άτομα ζητώντας μια συγνώμη, καθώς μέχρι πρόσφατα αναπαρήγαγα σε όλα τα κείμενά μου μια διπολική πατριαρχική γλώσσα.
Στοιχείο όγδοο. Ο εαυτός ως ένα αρχείο ενσωμάτωσης ετεροκανονικοποιημένων λόγων, αμφισβητήσεων και ασυνεχειών: Εκτιμώ πως παρά την εξαιρετικά σημαντική απόπειρα στην οποία μας προσκαλείτε σήμερα εδώ να κατανοήσουμε την επίδραση του καπιταλιστικού φαντασιακού στην οργάνωση των κοινωνικών και των διαπροσωπικών σχέσεων, ή στο βίωμα των συναισθημάτων ή των βαθιά ανθρώπινων συνθηκών όπως είναι λ.χ. ο έρωτας, ο θάνατος, η ανέλιξη αλλά και το πένθος για την απώλεια ή τις ματαιώσεις, η προσπάθειά μας θα είναι ατελής καθώς ο εαυτός αποτελεί ένα συναισθηματικό, πολιτικό, κοινωνικό, ψυχολογικό, διαλογικό, ηθικό και σχεσιακό αρχείο, το οποίο εμπεριέχει υλικό από τις πλευρές μας που εκπαιδεύτηκαν και κοινωνικοποιήθηκαν από μια κουλτούρα που όχι μόνο δημιουργεί αλλά κανονικοποιεί και νομιμοποιεί την ύπαρξη των μυγοπαγίδων . Ωστόσο η προσπάθεια είναι δυνατό να συμβεί καθώς ο εαυτός αποτελεί επίσης ένα αρχείο που έχει εμπλουτιστεί με αποδομήσεις, αμφισβητήσεις και ασυνέχειες
Στοιχείο ένατο. Η συστημική προσέγγιση ως ένα ζωντανό αρχείο παραδόσεων και θεωριών: Αν ο εαυτός είναι ένα αρχείο, τότε οτιδήποτε τον συνοδεύει ή τον προσδιορίζει, όπως μνήμες, βιώματα, σχεσιακές και συναισθηματικές πρακτικές είναι επίσης ένα αρχειακό υλικό, το οποίο ωστόσο δεν παύει να είναι ζωντανό, ακόμα και αν παραμένει αθέατο. Τα στοιχεία που το συνθέτουν παραμένουν ενεργά και εν δυνάμει είναι πηγή πυροδοτήσεων στη σκέψη, στο σώμα, στο συναίσθημα μας.
Έτσι κάθε πληροφορία, θεωρητική έγγραφή ή μνήμη από την συστημική μας παράδοση που έχουμε στο θεωρητικό και πραξιακό αρχείο παραμένει ενεργή ακόμα και αν αποδομήθηκε μέσα στο πέρασμα των χρόνων και των μετατοπίσεων μας.
Αν για παράδειγμα η ειδημοσύνη ή ο αναγωγισμός αποτελούν στοιχεία μιας πρωτοκυβερνητικής στάσης, αν η γοητεία της ειδημοσύνης είναι το μέλι μιας μυγοπαγίδας, τότε υποστηρίζω ότι κανένα άτομο δεν είναι απαλλαγμένο από την γοητεία της ή την πρόθεση να την αναπαράγει. Υποστηρίζω ακόμα ότι ενδεχομένως υπάρχουν στιγμές που χρειάζεται να την αναπαράγει!
Εκτός από την ειδημοσύνη όμως υπάρχουν ακόμα πολλά στοιχεία τα οποία αποτελούν μέρος της συστημικής κουλτούρας και είναι ενεργά ως προς την αναπαραγωγή των μυγοπαγίδων όπως είναι για παράδειγμα η έμφαση στην δυαδικότητα του φύλου, η υποστήριξη της λευκής κουλτούρας για το τι συνιστά κοινότητα και ψυχική υγεία ή επιστημονική σκέψη που είναι οργανωμένη με κεντρικό άξονα την ηθική της αστικής κουλτούρας, η επιμονή να σκεφτόμαστε για την πατρότητα με θρησκευτικούς και πατριαρχικούς όρους, η υπεράσπιση των προνομίων μας.
Στοιχείο δέκατο: Η διαφορά της συνκατασκευής μεταξύ υποκειμένων και η επίδραση της κυριαρχίας: Ένα ισχυρό σημείο διαφωνίας που θα ήθελα να εκφράσω εδώ σε σχέση με τον κονστρουξιονιστικό λόγο για την συνκατασκευή της πραγματικότητας αφορά στο εξής: Η συνκατασκευή και η σημασία της κυκλικής σχεσιακής αλληλεπίδρασης αφορά ενήλικα ισότιμα άτομα. Σε κάθε αναφορά στην συνκατασκευή της πραγματικότητας προτείνω να έχουμε μια καθαρή εικόνα για τις σχέσεις κυριαρχίας στις ανθρώπινες σχέσεις, εκεί που για παράδειγμα ο άλλος παύει να είναι ύπαρξη και μετατρέπεται σε res , σε ένα άψυχο αντικείμενο ή σε ένα δούλο.
Στοιχείο δωδέκατο. Ποιος ορίζει το νόημα των λέξεων; Η ηγεμονία των λόγων
Ή αλλιώς όπως το θέτει ο λαγός στην Αλίκη στην χώρα των θαυμάτων
«΄Οταν χρησιμοποιώ μιά λέξη, είπε ο Χάμπτυ Ντάμπτυ σαρκαστικά, «σημαίνει επακριβώς ό,τι εγώ επιλέγω να σημαίνει – ούτε κάτι λιγότερο ούτε κάτι περισσότερο».
«Το ερώτημα είναι», είπε η Αλίκη, «εάν είσαι σε θέση να κάνεις τις λέξεις να σημαίνουν τόσα διαφορετικά πράγματα».
«Το ερώτημα είναι», απάντησε ο Χάμπτυ Ντάμπτυ, «ποιός θα είναι ο κυρίαρχος – αυτό είναι όλο».
Αναρωτιέμαι έτσι για την ηγεμονία μεταξύ των λόγων και ειδικότερα εδώ για εκείνη που διεκδικεί ο θεραπευτικός λόγος άλλων όπως π.χ. ο κοινωνικός, ο θρησκευτικός, ο νομικός, ο πολιτικός ή ο φεμινιστικός λόγος, στην περίπτωση που επιχειρείται μια ψυχολογικοποίηση των υπαρξιακών βιωμάτων ή των κοινωνικών σχέσεων ή ακόμα χειρότερα των επιπτώσεων κοινωνικών και οικολογικών κρίσεων και καταστροφών.
Στην συνέχεια επιθυμώ να διευκρινίσω ορισμένες έννοιες, οι οποίες εκτιμώ ότι μπορούν να αξιοποιηθούν ως χρήσιμα σημεία στίξης στην προσπάθεια να συγκροτήσω, ένα ατελές, αλλά και για αυτό το ΄λόγο ανοικτό στον εμπλουτισμό του, συντακτικό για μια γραμματική της αμφισβήτησης της αποικιοκρατίας.
Έννοια πρώτη: Αισθητικοποίηση. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν χρησιμοποίησε τον όρο για να περιγράψει την κυριαρχία του αισθητικού επί της θεωρίας, του περιεχομένου και του πράττειν, κάτι που για τον ίδιο δημιουργούσε τον κίνδυνο να εισέλθουμε στον φασισμό, δηλαδή στον πλήρη έλεγχο της ανθρώπινης ύπαρξης, εφόσον η πλοήγηση διαμέσου των αισθήσεων θα αφαιρούσε όχι μόνο .τον ορθολογισμό αλλά και την ηθική.
Η αισθητική εδώ δεν κατανοείται ως μια έννοια που συνδέεται με τον ρυθμό ή την αρμονία, όπως την έχουμε διδαχτεί από την συνεργατική κονστρουξιονιστική κουλτούρα αλλά είναι ταυτισμένη με την κυριαρχία των αισθήσεων, με την εικόνα, την απόλαυση, την ηδονή και το φετίχ και συμβάλει σε . μια παθητική στάση.
Έννοια δεύτερη: αποικιοκρατία
Σκεφτόμουν πως θα μεταφέρω στην συνάντησή μας την έννοια της αποικοκρατίας καθώς έχει μια κεντρική θέση στην εισήγηση.
Αποφάσισα να μοιραστώ μαζί σας σε ελεύθερη έκφραση ένα απόσπασμα από ένα βιβλίο ενός ανθρώπου που αφιέρωσε τη ζωή του στην προσπάθεια της από-αποικιοποίησης από το καπιταλιστικό φαντασιακό, του Ρενάτο Κούρτιο, ο οποίος στο βιβλίο του με τίτλο εικονική αυτοκρατορία αναφέρεται στα στάδια που χτίζεται μέσα στο πέρασμα των χρόνων, μια συνθήκη αποικιοκρατίας
Σκηνή πρώτη: η βία
Αρχικά οι άποικοι φτάνοντας στη γη που ήθελαν χρησιμοποιήσαν τα όπλα που βρυχώνται και ή βία και ο θάνατος τους επέτρεψαν να πατήσουν το πόδι τους στην γη των γηγενών. Το τοπίο γεμίζει με νεκρά ή τραυματισμένα σώματα.
Σκηνή δεύτερη: η εικόνα και ο φόβο
Στην συνέχεια οι φιλόδοξοι άποικοι έκοβαν τα κεφάλι όσων συνέχιζαν να αντιστέκονται και τα έβαζαν σε πασσάλους, μετά τα φωτογράφιζαν και κάλυπταν τις άμαξες με μεγάλες φωτογραφίες των παλουκωμένων. Ήθελαν όλοι να μάθουν τη δύναμή τους. Ο φόβος ήταν το καινούργιο στοιχείο του ελέγχου.
Σκηνή 3 : η αλλαγή στη γλώσσα και ο έλεγχος στη σκέψη:
Καθώς οι άνθρωποι συνέχισαν να αντιστέκονται, οι άποικοι άρχισαν να αλλάζουν τη γλώσσα στα έγγραφα και στις επίσημες συναλλαγές με το κράτος όπως και στην παιδεία. Τα παιδιά των αποίκων άρχισαν να μαθαίνουν την καινούργια γλώσσα ξεχνώντας τη γλώσσα των προγόνων τους. Ο έλεγχος στη σκέψη ήταν τώρα το καινούργιο υπερόπλο, αφού η γλώσσα γνωρίζουμε πως δεν την εκφράζει απλώς αλλά την κατασκευάζει, αφού η γλώσσα μου είναι το όριο του κόσμου μου.
Ωστόσο οι άποικοι δεν αρκέστηκαν μόνο στην εισαγωγή μιας καινούργια γλώσσας αλλά απαίτησαν την κυριαρχία στην ήδη υπάρχουσα. Με ποιο τρόπο; Αλλοιώνοντας το νόημα της παλιάς γλώσσας και αποδίδοντας καινούργιες σημασίες σε σημαντικές λέξεις.
Σκηνή 5 η αποικιοκρατία στην φαντασία και την κουλτούρα. Η κοινωνία του θεάματος: Ο εαυτός εάλω
Το γεγονός ότι ένα μέρος της σκέψης παρέμενε ελεύθερο και ότι εξακολουθούσαν να γεννιόνται επιθυμίες που ήταν συνδεδεμένες με την ουτοπία της αποαποικιοκρατίας οδήγησε στο επόμενο και τελικό στάδιο που δεν ήταν άλλο παρά η προσπάθεια να ελεγχθεί η φαντασία και η κουλτούρα. Μικρές ή μεγάλες στιγμές της καθημερινής ζωής, οι σχέσεις, τα συναισθηματικά βιώματα, ο έρωτας, ο θάνατος των ανθρώπων, άρχισαν να τροποποιούνταν μέσα από την επίδραση περίτεχνων τεχνικών ελέγχου. Η εικονοποίηση και το θέαμα είναι μέρος αυτών των τεχνικών και έχουν αποτέλεσμα ο άνθρωπος να έχει την ψευδαίσθηση ότι επαναδημιουργεί την ταυτότητα του, μέσα από τον αυτοπροσδιορισμό του, ενώ στην πραγματικότητα γίνεται όλο και πιο συγχωνευμένος, όλο και πιο αδιαφοροποίητος και ετερονομημένος. Τα προφίλ που δημιουργούμε για να επικοινωνήσουμε στο διαδίκτυο, οι πλαστικές επεμβάσεις στο σώμα, οι μέθοδοι αυτοβελτίωσης, οι εξαρτητικοί και αναλώσιμοι τρόποι της απόλαυσης είναι ορισμένα πεδία στα οποία μπορούμε να διερευνήσουμε την επίδραση του θεάματος ή της ψευδαίσθησης της επανοηματοδότησης του εαυτού. Ειδικότερα όσον αφορά στις διαδικτυακές μας ταυτότητες, οι οποίες καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο χώρο στη ζωή, υπάρχει ένα τεράστιο ζήτημα για το βαθμό της ελευθερίας που έχει η κατασκευή τους.
Όπως το θέτει ο Ρενάτο Κούρτσιο η επινόηση ενός εαυτού, διορθωμένου από ελαττώματα και δοσμένου στην κοινότητα, μόνο με προτερήματα και θετικά βιώματα, αψεγάδιαστου, είναι πλέον αναγκαία για τη σύναψη διαδικτυακών σχέσεων. Η άσχημη πλευρά της ζωής πρέπει να κρύβεται, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που ένας τουρίστας που επισκέπτεται μια καινούργια πόλη, δεν βλέπει την άσχημη πλευρά της, η οποία είναι συχνά επιμελώς κρυμμένη.
Έννοια Τρίτη: Θέαμα και ευτυχιοκρατία
Αναφέρθηκα στην επιμέλεια να κρύβεται η άσχημη πλευρά της ζωής και το επόμενο βήμα είναι να σας προσκαλέσω στην σύνδεση με δυο κεντρικές έννοιες που είναι εξαιρετικά χρήσιμες στην κατανόηση της αποικιοκρατίας του φαντασιακού που συνδέεται με την καπιταλιστική και νεοφιλελεύθερη ηθική και καθημερινή πρακτική και αυτές δεν είναι άλλες από το θέαμα και την ευτυχιοκρατία.
Αν στο τέλος του 19ου αιώνα και μέχρι τα μέσα του 20ου ο μαρξισμός μας έχει βοηθήσει να κατανοήσουμε την αλλοτρίωση της επιθυμίας και των ανθρώπινων σχέσεων μέσω της κυριαρχίας του εμπορεύματος, τότε στα μέσα της δεκαετίας του 1960 οι καταστασιακοί και ο Γκυ Ντεμπόρ μας προσκάλεσαν να σκεφτούμε σχετικά με την επίδραση που έχει στις ζωές μας το θέαμα και η εικονοποίηση.
Η αισθητικοποίηση και η αποικιοκρατία βρίσκονται σε μια άμεση αλληλεπίδραση και σε μια κυκλική σχέση με το θέαμα. Έχουν ενισχυθεί από την συμβολή του θεάματος και έχουν συμβάλλει στην μετατροπή της ζωής και των συναισθημάτων σε αντανάκλαση και θέαμα. Ο πολιτισμός, οι τέχνες, η αισθητική της απόλαυσης έναντι της επιθυμίας, η διατύπωση και η διεκδίκηση της σεξουαλικότητάς , η αισθητική των σωμάτων είναι άμεσα συνδεδεμένα με την κοινωνία του θεάματος., ιδιαίτερα όταν οργανώνονται και εκφράζονται στον διαδικτυακό κόσμο, ο οποίος ειρήσθω αν παρόδω, δεν αποτελεί μια απλή καταφυγή αλλά όλο και περισσότερο καταλαμβάνει μεγαλύτερο χρόνο και χώρο από το φυσικό κόσμο.
“Το θέαμα δεν είναι ένα σύνολο εικόνων, αλλά μια κοινωνική σχέση ατόμων μεσολαβημένη από εικόνες” αναφέρει σε ένα σημείο του βιβλίου ο Γκυ Ντεμπόρ.
Έτσι σε συνάρτηση με την επικράτηση της τεχνολογίας, το θέαμα όχι μόνο εισβάλει σε κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής αλλά διεκδικεί και κάθε πτυχή του φαντασιακού όσον αφορά στη ζωή που πρόκειται να δημιουργήσουμε.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο εαυτός τείνει προς το άλλο άτομο για να συνδεθεί μαζί του μέσω του θεάματος και όχι μέσω του διαλόγου. Η μέριμνα του εαυτού στην αποικιοκρατία είναι να εκφραστεί μέσα από το θέαμα και να συνδεθεί μέσα από την αντανάκλαση του . Αυτό υποκαθιστά τον διάλογο μετατρέποντας τον και αυτόν σε μια εκδοχή του θεάματος. Ο εαυτός στον σύγχρονο καπιταλισμό, παρά το θαυμαστό άλμα που έχει γίνει προς τον αυτοπροσδιορισμό και την πολυπικοιλότητα, δεν είναι, σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση, μια αυθεντική έκφραση μιας πολυφωνικής οντότητας που πάλλεται και ταλαντώνεται σε άπειρες διασταυρώσεις σε ένα ρευστό φάσμα που κυμαίνεται ανάμεσα στην ευτυχία και την δυστυχία, την ασχήμια και την ομορφιά, τη ζωή και τον θάνατο, την επιθυμία και την απόλαυση, την ανθεκτικότητα και την ευαλωτότητα, τη σχέση και την αποσύνδεση και ούτω καθεξής. Το θέαμα αποζητά την απόλυτη κυριαρχία σε όλες τις εκφάνσεις του είναι, σε όλες τις συναισθηματικές διαδράσεις ή τα σχεσιακά μας βιώματα.
Η ευτυχιοκρατία αποτελεί την τελευταία έκφραση της εξέλιξης της αποικιοκρατίας καθώς συμβάλει στην δημιουργία της πιο σύγχρονης μυγοπαγίδας που ε΄χει κατασκευαστεί ποτέ.
Ο εαυτός οφείλει να είναι ευτυχισμένος, οφείλει να διεκδικεί την φενάκη της απόλυτης ευτυχίας και πολλές τάσεις ή προσεγγίσεις στην ψυχοθεραπεία συμβάλουν σε αυτή την κατεύθυνση.
Η ευτυχιοκρατία επιπλέον πέρα από την προσπάθεια να οργανώσει την ανθρώπινη ζωή γύρω από την αναζήτηση και την φενάκη της ευτυχίας συμβάλει και στην επικράτεια της απόλαυσης έναντι της επιθυμίας, με αποτέλεσμα το φαντασιακό να τίθεται στην υπηρεσία της αέναης αναζήτησής και της ικανοποίησής της.
Αυτό που αναζητάμε ως απάντηση είναι μέσα από ποιες διαδρομές μπορούμε να αναζητήσουμε εξόδους από τις μυγοπαγίδες αλλά αυτό προυποθέτει την από-αποικιοποιηση. Ο Σερζ Λατούζ, ένας συνεργάτης του Καστοριάδη προτείνει την από-ανάπτυξη, στο πεδίο της οικονομίας αλλά ενώ σε αυτό πεδίο αυτή πρόταση μου φαίνεται ξεκάθαρη, ομολογώ ότι στο δικό μας πεδίο δεν έχω μια σαφή πρόταση, όπως έχω ήδη πει να καταθέσω.
Το ερώτημά και η αγωνία μου είναι πως εμείς ως συστημικά σκεπτόμενα όντα μπορούμε να συμβάλουμε σε αυτή την προσπάθεια, έχοντας την επίγνωση ότι γεννιόμαστε, ζούμε και εξελισσόμαστε μέσα σε μυγοπαγίδες;
Αν η συστημική προσέγγιση ειδωθεί ως ένα θεωρητικό και πραξιακό αρχείο, το οποίο διαρκώς εμπλουτίζεται και τροφοδοτείται, αν εμείς ως συστημικά σκεπτόμενα όντα, έχουμε αποικιοκρατηθεί και εσωτερικεύσει την καπιταλιστική ηθική, αν ταλαντεύομαστε , (αναπόφευκτα;),σε ένα διαλογικό φάσμα που περιλαμβάνει από την κουλτούρα της κυριαρχίας μέχρι την συνεργατική προσέγγιση και την βιολογία της αγάπης τότε ποια αναστοχαστικά ερωτήματα αναδύονται;
Τελικά έχει σημασία να αναρωτηθούμε για όλες εκείνες τις φορές που αναπαραγάγαμε, (ή που ο λόγος μας απουσίαζε από το κοινωνικό πεδίο), τους κυρίαρχους κοινωνικούς λόγους σε σχέση με τις έμφυλες ταυτότητες, με τις κυρίαρχες μορφές οικογένειας, με τις επιδράσεις της τοξικής αρρενωπότητας και της πατριαρχίας στις ζωές των ανθρώπων, με την επίδραση της ευτυχιοκρατίας, με την ψυχολογικοποίηση κάθε στιγμής της ανθρώπινης εμπειρίας ή συμβάλλοντας στην βελτιστοποίηση των μηχανισμών της καπιταλιστικής παραγωγής.
Κλείνοντας εκτιμώ πως είναι σημαντικό που μας προσκαλείτε να αναρωτηθούμε για το πως εντάσσεται μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ψυχοθεραπεία και η συστημική πρακτική, για το πως επηρεάζεται αλλά και το πως μπορεί να καταστεί μια ετεροτοπία αντίστασης αλλά θα ήθελα να επισημάνω ότι οι συστημικές πρακτικές , όπως και πρακτικές από άλλες προσεγγίσεις, συμβάλουν ήδη στην αποικοιοποίηση του φαντασιακού καθώς αξιοποιούνται εκτεταμένα στην διαφήμιση ή σε δράσεις με πολυεθνικές επιχειρήσεις. Αν κάποιος ψάξει προσεκτικά τα site διάσημων ινστιτούτων ή ακόμα και διάσημων θεωρητικών θα βρει για παράδειγμα περήφανες παραπομπές και αναφορές για εργαστήρια που οργανώνουν στα οποία συμμετέχουν διευθυντικά στελέχη πολυεθνικών, του αμερικάνικου στρατού ή πολυεθνικών που δραστηριοποιούνται σε ολόκληρο τον κόσμο στο πεδίο των αποκρατικοποιήσεων. Αλλά αυτό είναι ένα θέμα το οποίο θα χρειαζόταν άλλος τόσος χρόνος για να το αναλύσουμε.