Κεν@ εντός ή δευτερογενές τραύμα; Εργαζόμενες/οι στον χώρο του προσφυγικού
Μιλώντας για το τραύμα, είναι βέβαιο πως οι περισσότεροι λειτουργοί του κλάδου έχουν τις καλύτερες προθέσεις για τις αιτούσες και αιτούντες με τους οποίους/ες ερχόμαστε σε επαφή, βιώνοντας συχνά τον ανθρώπινο πόνο, την αγωνία, τον φόβο, την ανησυχία τους σαν δικό μας. Έχουμε ενοχές, όταν κάτι πάει λάθος, ή δεν κάναμε τη μέγιστη προσπάθεια, γιατί η υπόθεση ενός ανθρώπου κρίνει τα πάντα για τη ζωή του. Περαιτέρω, τα ίδια αυτά άτομα είναι πολύ συχνά θύματα κρατικής, ενδοοικογενειακής σωματικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής, λεκτικής βίας, θύματα σωματεμπορίας ή βασανιστηρίων, ή/και αυτοτραυματισμών φέροντας μεγάλη ένταση συναισθημάτων. Μέρος αυτού του φορτίου αντιμετωπίζουμε κι εμείς όσο επικοινωνούμε μαζί τους. Θα έλεγε κανείς πως πέρα από το ψυχικό βάρος οι εργαζόμενες έχουν και την ευθύνη της ορθής αντιμετώπισης όλου αυτού του ανθρώπινου πόνου, κάτι που φαντάζει ‘μεγάλο’, ειδικά για όσες δεν έχουμε εκπαίδευση ειδικού ψυχικής υγείας.
Γράφει η Τερέζα Βολακάκη
αναδημοσίευση από το
Όσα από εμάς εργαζόμαστε σε συνθήκες πιεστικές, στρεσογόνες, με έντονη ανθρώπινη επαφή και συναισθήματα πόνου, αγωνίας, φόβου και επισφάλειας αντιμετωπίζουμε συχνά ένα δίλημμα: σύνδεση με τις καταστάσεις («υποθέσεις») αυτές ή αποσύνδεση, ώστε να μην έχει ψυχικές επιπτώσεις σε εμάς; Ο λόγος για τις εργαζόμενες και τους εργαζόμενους στον κλάδο των δικαιωμάτων για πρόσφυγες/προσφύγισσες. Πρόκειται για έναν από τους πιο έντονους ψυχοσυναισθηματικά κλάδους, όπως και όσοι ακόμη ανήκουν στον ανθρωπιστικό χώρο. Στην Ελλάδα τού σήμερα, εργαζόμενες/οι πολλαπλών ειδικοτήτων καλούμαστε να βρεθούμε στην πρώτη γραμμή στήριξης και ανταπόκρισης στις βασικές ανάγκες των αιτούντων.
Ειδικά όσες εργάζονται σε δομές φιλοξενίας (ΚΥΤ) μοιάζουν μετά από λίγο καιρό ιδιαίτερα σκληροί αν όχι ανεπηρέαστοι από όσα δεινά βλέπουν, ακούν και βιώνουν μέσα στις άθλιες αυτές συνθήκες. Η είδηση πως βίασαν ένα νήπιο στο νέο «Καρά Τεπέ» είναι σοκαριστική για το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής κοινωνίας[1]. Όσες/όσοι όμως ξέρουμε τι συνέβαινε στα ασυνόδευτα ανήλικα, που ζούσαν στη «ζούγκλα» της Λέσβου και της Σάμου,[2] απλώς ανοιγοκλείνουμε τα βλέφαρα και νιώθουμε κενό. Είναι τρομερό να μη σε σοκάρει η βίαιη απώλεια της παιδικότητας. Είναι τρομερό να παύεις να νιώθεις θλίψη με όλα τα δεινά που συμβαίνουν. Δυστυχώς είναι κάτι παραπάνω από θλίψη.
Η κενότητα αυτή είναι ένα συναίσθημα αληθινό και μπορεί να περιγραφεί μόνο από όσες το έχουμε ζήσει. Είναι σαν να κρατάς στα χέρια σου ένα φρούτο σάπιο και όσο το κρατάς αρχίζει να σαπίζει και το χέρι σου, και εσύ ολόκληρη μαζί. Αλλά δεν μπορείς να κάνεις τίποτα για να το αλλάξεις. Είναι σαν όλο «αυτό» να είναι τόσο μεγάλο, πάνω από τις δικές σου ή άλλες δυνάμεις, ώστε εν τέλει το αποδέχεσαι, χάνοντας την ομορφιά. Όταν χάνεται η ομορφιά, νιώθουμε κενό. Γιατί καμιά προσπάθεια δεν έχει νόημα, όταν ξέρουμε μέσα μας πως όλα τα απαίσια που συμβαίνουν θα συνεχίσουν να συμβαίνουν, αφού στον καπιταλισμό οι καταπιεσμένες και οι προνομιούχοι δεν θα πάψουν να υπάρχουν.
Μιλώντας για το τραύμα, είναι βέβαιο πως οι περισσότεροι λειτουργοί του κλάδου έχουν τις καλύτερες προθέσεις για τις αιτούσες και αιτούντες με τους οποίους/ες ερχόμαστε σε επαφή, βιώνοντας συχνά τον ανθρώπινο πόνο, την αγωνία, τον φόβο, την ανησυχία τους σαν δικό μας. Έχουμε ενοχές, όταν κάτι πάει λάθος, ή δεν κάναμε τη μέγιστη προσπάθεια, γιατί η υπόθεση ενός ανθρώπου κρίνει τα πάντα για τη ζωή του. Περαιτέρω, τα ίδια αυτά άτομα είναι πολύ συχνά θύματα κρατικής, ενδοοικογενειακής σωματικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής, λεκτικής βίας, θύματα σωματεμπορίας ή βασανιστηρίων, ή/και αυτοτραυματισμών φέροντας μεγάλη ένταση συναισθημάτων. Μέρος αυτού του φορτίου αντιμετωπίζουμε κι εμείς όσο επικοινωνούμε μαζί τους. Θα έλεγε κανείς πως πέρα από το ψυχικό βάρος οι εργαζόμενες έχουν και την ευθύνη της ορθής αντιμετώπισης όλου αυτού του ανθρώπινου πόνου, κάτι που φαντάζει ‘μεγάλο’, ειδικά για όσες δεν έχουμε εκπαίδευση ειδικού ψυχικής υγείας.
Είναι σαφές -αλλά όχι ξεκάθαρο- πως το ανθρώπινο τραύμα είναι κάτι που μπορεί να μεταδοθεί (αν όχι σε έναν βαθμό να βιωθεί ξανά) από όσους αναλαμβάνουν τη φροντίδα του ατόμου με τραύμα. To δευτερογενές τραυματικό στρες μπορεί να περιλαμβάνει: «ψυχικές εκδηλώσεις που προκαλούνται από την έκθεση ενός ατόμου στις τραυματικές εμπειρίες ενός άλλου ατόμου». Είναι για τον λόγο αυτό, συχνό φαινόμενο σε μέλη ομάδων διάσωσης, ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό και επαγγελματίες ψυχικής υγείας, που βιώνουν από κοντά τις τραυματικές εμπειρίες όσων βοηθούν. Τα συμπτώματα, που εμφανίζονται, μπορεί να είναι παρόμοια με αυτά που εμφανίζονται μετά από πρωτογενές τραύμα, δηλαδή στη μετατραυματική διαταραχή στρες (post-traumatic stress disorder, PTSD) ή να είναι πιο περιορισμένα.
Τα συμπτώματα που συνιστούν το δευτερογενές τραυματικό στρες μπορεί να είναι συνδυασμός από τα παρακάτω:
- Ως προς το σώμα:
Ταχυκαρδία, αίσθημα δύσπνοιας, διαταραχές ύπνου ή/και εφιάλτες, μυϊκοί πόνοι
- Ως προς τα συναισθήματα:
Συναισθηματικό «μούδιασμα», αναβιώσεις τραυματικού γεγονότος (που αφορούσε εξυπηρετούμενο άτομο) με έντονα αισθήματα άγχους ή φόβου, ψυχολογική και σωματική αναστάτωση σε αναφορές σχετικά με την εργασία (σε συγκεκριμένο εξυπηρετούμενο άτομο ή όλα), απαισιοδοξία, αδιαφορία για τους άλλους, έλλειψη κινήτρου – απάθεια, αισθήματα θλίψης ή θυμού.
- Ως προς τη συμπεριφορά:
Αποφυγή εργασίας ή/και αναφορών στην εργασία (σε συγκεκριμένο εξυπηρετούμενο άτομο ή όλα), μειωμένη ενεργητικότητα, υπερεγρήγορση, εύκολος εκνευρισμός, εύκολο ξάφνιασμα από θορύβους, τάση απομόνωσης από τους άλλους.
- Ως προς τις νοητικές λειτουργίες:
Ανεπιθύμητες σκέψεις και αναμνήσεις σχετικά με το τραυματικό γεγονός ή την εργασία, δυσκολία στη συγκέντρωση, μνημονικά κενά.
Για τις περιπτώσεις που εμφανίζονται αρκετά από τα παραπάνω συμπτώματα χωρίς τις αναβιώσεις τραυματικού γεγονότος, τις ανεπιθύμητες σκέψεις και τις αποφευκτικές συμπεριφορές, χρησιμοποιούνται και οι όροι κόπωση συμπόνιας (Compassion fatigue) ή έμμεσος ψυχικός τραυματισμός (Vicarious traumatization)».[3]
Φυσικά, το πόσο τελικά μία εργαζόμενη στον κλάδο του προσφυγικού θα βιώσει συμπτώματα δευτερογενούς τραύματος είναι ζήτημα προσωπικό και όχι αντικειμενικό, καθώς εξαρτάται από τη δική του ενσυναίσθηση (ή αλλιώς empathy). Η ενσυναίσθηση είναι στοιχείο, που στην προκείμενη περίπτωση λειτουργεί ως μέσο σύνδεσης και συνεπώς μετάδοσης του τραύματος, αφού επενεργεί πάνω στη σύνδεση των υποκειμένων, αλλά και στην ταύτιση του φροντιστή με το «θύμα».[4]
Αν το συγκεκριμενοποιήσουμε, οι γυναίκες του κλάδου αυτού που έρχονται σε επαφή με θύμα ενδοοικογενειακής, σωματικής, σεξουαλικής βίας είναι πιο πιθανό να ταυτιστούν και να βιώσουν το τραύμα του θύματος που καλούνται να συνδράμουν, εξάπτοντας άμεσα τα συναισθήματα του φόβου και του θυμού στις ίδιες. Συνήθως, η σύνδεση αυτή προκύπτει τόσο από την πατριαρχική δομή της κοινωνίας, όσο και από το γεγονός ότι ως γυναίκες είναι πιο πιθανό να βρεθούν κάποια στιγμή στη ζωή τους οι ίδιες θύματα σεξουαλικής βίας.[5]
Σε κάθε περίπτωση, ο χώρος των συναισθημάτων και εν τέλει τι ακριβώς ‘ξεκουμπώνει’ από τον εσωτερικό κόσμο στην καθεμιά μας, όταν ακούμε μια τραυματική ιστορία, έχει να κάνει με τα προσωπικά μας βιώματα. Πρέπει να προστατεύουμε τις εαυτές μας για να μπορούμε να είμαστε λειτουργικές και φροντιστικές με τους ωφελούμενούς/ές μας.
Πάνω απ’ όλα, πρέπει να συνεχίσουμε να προσπαθούμε για έναν κόσμο όπου τα πλάσματα δεν θα υφίστανται βία, καταστολή, διακρίσεις και περιθώριο, μόνο και μόνο επειδή μετακινούνται από έναν τόπο σε έναν άλλο. Πολύ περισσότερο πρέπει να συνεχίσουμε να προσπαθούμε ώστε οι άνθρωποι να μη χωρίζονται σε προνομιούχους και μη, σε καταπιεστές και καταπιεζόμενους, να μην εγκλωβίζονται σε στρατόπεδα ως πρόσφυγες, μόνο και μόνο επειδή αναζητούν μια καλύτερη ζωή ή τρέχουν να γλιτώσουν από έναν πόλεμο.
Στο μεταξύ, θα συνεχίσουμε να ψάχνουμε την ομορφιά στα μικρά πράγματα, στα βλέμματα συντροφικότητας και σε όλα όσα κάνουν λίγο καλύτερο αυτόν τον κόσμο για τα καταπιεσμένα πλάσματα, αλλά και για εμάς τις ίδιες.
Μακάρι να αγκαλιάσουμε η μία την άλλη σύντομα. Ως τότε θα μας φροντίζουμε νοερά.
[1] «Μυτιλήνη: Έρευνες για βιασμό 3χρονης στο Καρά Τεπέ» (CNN Greece, 15-12-2020), available at: https://www.cnn.gr/ellada/story/246910/mytilini-ereynes-gia-viasmo-3xronis-sto-kara-tepe, last access 02-01-2020.
[2] «Δικαίωση σε ασυνόδευτα ανήλικα από το ΕΔΔΑ για τη «ζούγκλα» της Σάμου» (efsyn, 30-12-2019), available at: https://www.efsyn.gr/ellada/dikaiomata/225042_dikaiosi-se-asynodeyta-anilika-apo-edda-gia-ti-zoygkla-tis-samoy , last access 02-01-2020.
[3] «Επαγγελματική εξουθένωση – Δευτερογενές τραυματικό στρες» (helpmyself,10-05-2020), available at: https://www.helpmyself.gr/gia-epaggelmaties-ygeias/43-epaggelmatiki-eksouthenosi-defterogenes-travmatiko-stres , last access 02-01-2020.
[4] Danny Horesh (2015): The Reconstruction of Criterion A in DSM-5: Is it a True Incorporation of Secondary Traumatization into the PTSD Diagnosis?, Journal of Loss and Trauma, DOI: 10.1080/15325024.2015.1072016.
[5]Wasco SM, Campbell R. Emotional Reactions of Rape Victim Advocates: A Multiple Case Study of Anger and Fear. Psychology of Women Quarterly. 2002;26(2):120-130. doi:10.1111/1471-6402.00050