Για την ανάγκη κοινωνικής αλληλεγγύης στην αντιμετώπιση των κρίσεων
Η συνέντευξη της Ι.Στένζερ δόθηκε στον Naïm Kharraz, νομικό σύμβουλο και υπεύθυνο προγραμμάτων για τα κοινωνικά δικαιώματα, και δημοσιεύτηκε στο βελγικό πολιτικό και πολιτιστικό περιοδικό «Agir par la culture» και μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Σπύρο Μανουσέλη στην εξαιρετική στήλη της Εφημερίδας των Συντακτών, “Μηχανές του Νου”, σε δυο μέρη, στις 8 και στις 15 /5/2021. Η συνέντευξη αναδημοσιεύεται από τις ΣΥΝΗΧΗΣΕΙΣ, όχι μόνο γιατί η Στένζερ είναι μια σπουδαία επιστημολόγος και γνωρίζει εξαιρετικά την πολυπλοκότητα και τις περίπλοκες διεργασίες που συνδέουν τα φαινόμενα μέσα στο σύγχρονο κόσμο αλλά επίσης γιατί καθώς εκτιμώ ότι οι σκέψεις της είναι ένα πολύτιμο εργαλείο που μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε όχι μόνο την ανάγκη για μια ολιστική κατανόηση της παρούσας κρίσης και της πανδημίας αλλά επίσης την σημασία που έχει η μετακίνηση από ένα πολιτιστικό μοντέλο που δημιουργεί, αναπαράγει αλλά και συντηρεί αυτές τις κρίσεις!
Πηγή αναδημοσίευσης
https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/293040_covid-19-na-apeleytherothoyme-apo-kapitalistiko-fantasiako
https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/294044_apo-tin-epidimiki-krisi-stin-oikologiki-katastrofi
Στα δύο τελευταία άρθρα των «Μηχανών του Νου» εξετάσαμε το πώς η πολιτική για την αντιμετώπιση της επιδημίας του κορονοϊού υπονομεύει τις σχέσεις των επιστημών με την κοινωνία και, ειδικότερα, το γιατί ο λόγος των «ειδικών» επιστημόνων απαξιώνεται -μοιραία και αναπόφευκτα!- όποτε διαπλέκεται ή νομιμοποιεί την κυρίαρχη οικονομικοπολιτική εξουσία. Ως συνέχεια και ως ένα ιδιαίτερα διαφωτιστικό σχόλιο των όσων υποστηρίξαμε, παρουσιάζουμε σήμερα τη μετάφραση μεγάλου μέρους της συνέντευξης που έδωσε πρόσφατα η διάσημη Βελγίδα επιστημολόγος και ιστορικός των θετικών επιστημών, Ιζαμπέλ Στένζερ.
Η συνέντευξη δόθηκε στον Naïm Kharraz, νομικό σύμβουλο και υπεύθυνο προγραμμάτων για τα κοινωνικά δικαιώματα, και δημοσιεύτηκε στο βελγικό πολιτικό και πολιτιστικό περιοδικό «Agir par la culture». Σε αυτή, η κορυφαία Ευρωπαία επιστημολόγος αναπτύσσει τις πιο πρόσφατες σκέψεις της για τα αδιέξοδα του καπιταλιστικού φαντασιακού στη διαχείριση της επιδημίας και πώς, απαξιώνοντας τις επιστήμες, θέτει σε σοβαρό κίνδυνο τη δημοκρατία.
Για την ανάγκη κοινωνικής αλληλεγγύης στην αντιμετώπιση των κρίσεων
● Κατά τη διάρκεια του κατ’ οίκον περιορισμού λόγω της επιδημίας, ένα πλήθος ατόμων λησμονήθηκε από τη δημοσιονομική πολιτική. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τις ή τους εργάτες του σεξ, τους άστεγους, τους πρόσφυγες… Αυτή η παράλειψη ήταν εσκεμμένη; Ηταν το αποτέλεσμα μιας ιδεολογίας ή η απολησμόνηση είναι αναπόφευκτη για όλες τις οργανωμένες κοινωνίες σαν τη δική μας;
Δεν πιστεύω καθόλου ότι είναι ένα πρόβλημα που σχετίζεται με μια κοινωνία που μπορεί να καθιστά κάτι αναπόφευκτο. Υπάρχουν πολλοί τρόποι κατασκευής μιας κοινωνίας. Αυτό που, για παράδειγμα, συνέβη στους υπερήλικες των κοινωνιών μας, με τη δικαιολογία ότι ήταν πιο ευπαθείς στις μολύνσεις, θα ήταν εντελώς αδιανόητο σε μια πιο παραδοσιακή κοινωνία όπου σέβονται τους υπερηλίκους. Και το να τους σέβονται δεν σημαίνει τον εγκλεισμό τους.
Ομως, σε κάθε περίπτωση, θεωρώ ότι το ρήμα «λησμονώ» είναι το πλέον κατάλληλο, επειδή αυτός ο κατ’ οίκον περιορισμός θα πρέπει να κατανοηθεί ξεκινώντας από μια αντίδραση πανικού. Και όταν υπάρχει πανικός, λησμονούνται πολλά πράγματα! Αντιδρούμε υπό την επιρροή μιας κατάστασης εκτάκτου ανάγκης, η οποία μας εμποδίζει να σκεφτόμαστε. Αυτός ο πανικός που μας κατέλαβε και μας οδήγησε σε μια κατάσταση η οποία προφανώς επέτεινε όλες τις κοινωνικές ανισότητες, όλες τις σχέσεις εξουσίας…
Κατά βάθος, πιστεύω ότι διαπιστώσαμε μια αδιαφορία για ό,τι δεν σχετιζόταν με τη διατήρηση της δημόσιας τάξης. Καταλάβαμε ότι η δημόσια τάξη θα καταστρεφόταν αν το υγειονομικό σύστημα κατέρρεε.
Επομένως, ευάλωτοι ήταν κυρίως όσοι απειλούσαν να δημιουργήσουν το σκάνδαλο της κατάρρευσης του υγειονομικού συστήματος, αντικείμενο υπερηφάνειας για κάθε ανεπτυγμένη χώρα.
Κάτι τέτοιο δεν ήταν επιθυμητό να συμβεί, τα υπόλοιπα είναι οι συνέπειες αυτού του γεγονότος. Επίσης, σκέφτομαι ότι δεν θα έπρεπε να μιλάμε για μια ελεύθερη επιλογή, θα ήταν πολύ τιμητικό γι’ αυτή την κατάσταση.
● Με όρους προθέσεων, τόσο για πολιτικούς όσο και, ενδεχομένως, για εκλογικούς λόγους, ορισμένες πληθυσμιακές κατηγορίες υποβαθμίστηκαν και ελάχιστα ελήφθησαν υπ’ όψιν. Αναφέραμε ήδη τους αστέγους ή τα πρόσωπα που είναι, στην πράξη, ανύπαρκτα για την πολιτική.
Αποτελεί μέρος των κοινωνικών ανισοτήτων. Υπάρχουν πρόσωπα που θα ήταν καλύτερο να μην υπάρχουν… Ή πρόσωπα που δεν θα έπρεπε να υπάρχουν. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τους πολυάριθμους εργαζόμενους σε μαύρη εργασία, οι οποίοι αφέθηκαν στην τύχη τους.
Η κοινωνία μας είναι πολύ σκληρή. Ολοι όσοι δεν είναι καταγεγραμμένοι ως υπάλληλοι, όσοι δεν έχουν ένα νόμιμο εργασιακό καθεστώς υποκύπτουν από τα κοινωνικά σφυροκοπήματα, που συνεχώς διευρύνονται.
Επομένως, μπορούμε πράγματι να μιλήσουμε για έναν υπολογισμό, ο οποίος, ωστόσο, ακολουθεί μια ορισμένη λογική: τη λογική που, κατά βάθος, προκρίνει τη διαχειριστική αξία σε βάρος των ανθρώπινων ή των κοινωνικών δικαιωμάτων.
● Για να επιστρέψουμε στον κατ’ οίκον περιορισμό της καραντίνας, διαπιστώσαμε ότι ήταν μια σκληρή δοκιμασία για πολλά άτομα. Υπήρξαν πολλή βία (ιδιαίτερα στο εσωτερικό της οικογένειας), ψυχονοητικές διαταραχές και απομόνωση για πάρα πολλά πρόσωπα. Τι μας αποκαλύπτει αυτή η κατάσταση για τις κοινωνίες μας;
Θα έμπαινε κανείς στον πειρασμό να πει ότι η κοινωνική απομόνωση μεγαλώνει και επιτείνει ορισμένα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης, για παράδειγμα τη βία, τις ανισότητες μεταξύ ανδρών και γυναικών… Ομως, δεν είμαι καθόλου βέβαιη ότι αυτό ισχύει. Κατ’ εμέ, αποτελούν μάλλον έκφραση της βίαιης κοινωνικής κατάστασης που ήδη βιώνουμε.
Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την ανθρώπινη φύση, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι οι ανθρώπινες υπάρξεις δεν θα κατάφερναν ποτέ να επιβιώσουν, για δεκάδες χιλιάδες χρόνια, αν δεν διέθεταν την υψηλά ανεπτυγμένη ικανότητα για αμοιβαία βοήθεια, αλληλεγγύη και συνεργασία.
Τα ανθρώπινα όντα είναι εκ φύσεως κοινωνικά. Το οποίο σημαίνει ότι είναι εκ φύσεως ευαίσθητα στις αμοιβαίες ανάγκες των άλλων και οι σχέσεις τους δεν καθορίζονται από τον ανταγωνισμό, όπου νικά ο ικανότερος. Ο ικανότερος πολύ σύντομα, θα πέθαινε αν είχε νικήσει εναντίον όλων των άλλων ανθρώπων. Συνεπώς, είναι μάλλον οι κοινωνίες μας που επιβάλλουν αυτή τη λογική του ανταγωνισμού μεταξύ των ατόμων.
Είμαι βαθύτατα πεπεισμένη πως ό,τι πραγματοποιείται ως παραβίαση της ανθρώπινης φύσης επιτυγχάνεται μέσω ενός ολόκληρου κοινωνικού μηχανισμού, ο οποίος εργάζεται για να πείσει τους ανθρώπους να είναι εγωιστές και να σκέφτονται μόνο τα ατομικά-ιδιωτικά τους συμφέροντα.
Επομένως, έχω την εντύπωση πως, αν κάτι μου μιλά για την ανθρώπινη φύση, είναι πρωτίστως τα άτομα που -είτε σε ομάδες είτε ατομικά- οργανώθηκαν μέσα στην καραντίνα για να βοηθήσουν τους άλλους, να τους καθησυχάσουν, να τους δώσουν τροφή, που έραβαν τις μάσκες και τις μοίραζαν σε όποιους τις χρειάζονταν…
Σε αυτές τις περιπτώσεις, όπως και σε πολλές άλλες καταστροφές, δημιουργήθηκε μια ικανότητα να οργανωνόμαστε σταθερά με σκοπό την αλληλεγγύη κάτω από τη μύτη των δημόσιων υπηρεσιών, οι οποίες, μολονότι δεν ήταν αντίθετες σε αυτές τις προσπάθειες, δεν βοήθησαν πραγματικά.
Η ανθρώπινη φύση δεν μου μιλά για τη συστηματική βία των ισχυρών εναντίων των κοινωνικά αδύναμων. Μου μιλά για τη βία που δημιουργεί όχι μόνο η απομόνωση της καραντίνας, αλλά και η απομόνωση που επιβάλλει στα άτομα την ανάγκη να τα καταφέρουν από μόνοι τους και αλίμονο στους νικημένους.
● Παρατηρούμε ότι η πανδημία έχει δημιουργήσει αυξημένη δυσπιστία και αμφισβήτηση για τις διαδικασίες λήψης πολιτικών και επιστημονικών αποφάσεων για την αντιμετώπισή της. Τι σκέφτεσαι γι’ αυτή τη δυσπιστία;
Πιστεύω ότι είναι απολύτως δικαιολογημένη. Το να μιλά κανείς για «διαδικασίες λήψης αποφάσεων», επιστημονικών ή πολιτικών, αποτελεί ήδη από μόνο του μια φιλοφρόνηση!
Διότι μια διαδικασία απόφασης είναι κάτι επιμελώς σχεδιασμένο, που συνεχώς διακλαδώνεται και αναπτύσσεται κ.ο.κ. Θεωρώ ότι τόσο η απόφαση για κατ’ οίκον περιορισμό όσο και η αναίρεσή της μπορούν, αμφότερες, να θεωρηθούν ότι ελήφθησαν υπό το καθεστώς πανικού.
Αυτό που δημιουργεί αλγεινή εντύπωση είναι ότι, από την αρχή, γνωρίζαμε τι συνέβαινε στην Κίνα και αρχίζαμε να μαθαίνουμε τι γίνεται στην Ιταλία. Για λίγο, συμπεριφερθήκαμε σαν να μη συνέβαινε τίποτα.
Ακόμη θυμόμαστε του ταξιδιώτες που έφταναν στο διεθνές αεροδρόμιο των Βρυξελλών, στο προάστιο Ζάβεντεμ (Zaventem), όλοι τους έκπληκτοι για το γεγονός ότι δεν υποβάλλονταν σε κανέναν υγειονομικό έλεγχο. Επίσης, θυμόμαστε τη στιγμή που οι πολιτικοί αιφνιδιάστηκαν ανακαλύπτοντας ότι οι χώρες τους δεν διέθεταν τον αναγκαίο νοσοκομειακό εξοπλισμό και επαρκή αριθμό από στοιχειώδη μέσα προστασίας του πληθυσμού, όπως π.χ. οι μάσκες!
Δεν θα μπορούσα να μιλήσω για έλλειψη προετοιμασίας, σαν να επρόκειτο για ένα τυχαίο ή συμπτωματικό γεγονός, σαν να ήταν κάτι απρόσμενο. Γιατί δεν ισχύει και δεν ήταν καθόλου μια έκπληξη. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας είχε εγκαίρως προειδοποιήσει για τον κίνδυνο στο μέλλον να μετατραπούν κάποιες τοπικές επιδημίες σε πανδημίες.
Πρόκειται, αντίθετα, για μια ανικανότητα να σκεφτούμε ειλικρινά τη δυνατότητα ότι κάτι θα μπορούσε να διακόψει την κανονική πορεία των πραγμάτων, τη ρουτίνα της ανάπτυξης… Αυτό που συνέβη είναι ότι γίναμε μάρτυρες των συνεπειών της ιδεαλιστικής εικόνας μας για την πραγματικότητα.
Η άρνηση δηλαδή των πολιτικών ηγετών να λάβουν σοβαρά υπ’ όψιν οτιδήποτε θα μπορούσε να αμφισβητήσει την παντοδυναμία αυτού που θεωρείται ως η μοναδική νόμιμη πηγή κάθε δράσης και σκέψης που, σε αυτή την περίπτωση ήταν για τους πολιτικούς μας ηγέτες η λογική της οικονομικής αγοράς και της ανάπτυξης. Οπότε, όταν αιφνιδίως αυτός ο ιδεαλισμός βρίσκεται απέναντι σε κάτι που δεν μπορεί πια να το αποφύγει, έρχεται ο πανικός!
Πρόκειται, λοιπόν, για την κατάρρευση του τρόπου σκέψης του κράτους, του τρόπου σκέψης αυτών που μας κυβερνούν. Με όλη τη βαρβαρότητα που συνοδεύει το σκεπτικό «δεν γνωρίζουμε πια τι να κάνουμε, άρα σταματάμε τα πάντα!». Με αποτέλεσμα όλες αυτές τις παραλείψεις και τις κοινωνικές ωμότητες που αναφέραμε. Καθώς επίσης την πλήρη απουσία φαντασίας από τις κυβερνήσεις.
Πράγματι, ο ιδεαλισμός αυτών που μας κυβερνούν είναι ένα φαντασιακό που φτιάχνει μια εικονική πραγματικότητα, είναι ο δικός τους ορίζοντας και η δική τους πραγματικότητα.
Αυτό το φαντασιακό της κυβερνητικής εξουσίας είναι, επομένως, εντελώς διαφορετικό από τη φαντασία των ανθρώπων, η οποία συνίσταται στην ικανότητα να προβλέπουμε τις δυσκολίες, να προετοιμαζόμαστε και να διαβλέπουμε γνωστικά ότι αυτό που σήμερα είναι και θεωρείται κανονικό ενδέχεται αύριο, ξαφνικά, να πάψει να είναι. Ενα ενδεχόμενο που οφείλουμε να το σκεφτόμαστε πολύ σοβαρά. Συνεπώς το φαντασιακό είναι ένα αναισθητικό για τη φαντασία και είναι ακριβώς από αυτό που υποφέρουμε.
Σε ό,τι αφορά τις επιστήμες, το σημείο που ειλικρινά με έπληξε διανοητικά είναι το να ακούω -κυρίως από τους γιατρούς- να μιλούν για «την Επιστήμη», στον ενικό. Καθώς και το να βλέπω τους πολιτικούς να σπεύδουν να υιοθετούν αυτόν τον όρο, για παράδειγμα, να ισχυρίζονται, επειδή τους συμφέρει, «εμείς ακούμε την Επιστήμη».
Ξαφνικά, σε μια αντανάκλαση του πανικού μας, η πολιτική λησμονήθηκε και η «Επιστήμη» ανέλαβε να μας καθοδηγεί. Είναι, όμως, πάντα μια κάκιστη ιδέα το να ζητάμε από την «Επιστήμη» να μας πει τι πρέπει να κάνουμε, διότι δεν είναι αυτό δική της δουλειά.
Η αποστολή της είναι να επιχειρεί να θέσει τα κατάλληλα ερωτήματα. Γιατί όταν λέμε «η Επιστήμη», λησμονούμε την καταλληλότητα των ερωτημάτων: είναι σαν να υπήρχε μία μοναδική επιστημονική προσέγγιση ικανή να απαντά με αντικειμενικό τρόπο σε όλα τα ερωτήματα που της θέτουμε. Επίσης, είναι ένας τρόπος για να επιβάλλουμε σιωπή σχεδόν στους πάντες, αφού ως γνωστόν οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να κατανοούν την «Επιστήμη».
Πολύ με εντυπωσίασε και η πολλαπλότητα των επιμέρους επιστημών που εκδηλώθηκαν με τρόπο εκρηκτικό από τη δήθεν ενιαία «Επιστήμη». Αυτή ακριβώς η πολλαπλότητα εξαρτάται από ό,τι έχουν ως ιδιαίτερο γνωστικό αντικείμενο αυτές «οι επιστήμες» και από τις ερωτήσεις που προκύπτουν, στις οποίες η κάθε επιστήμη απαντά με τον κατάλληλο τρόπο.
Ετσι, όταν τέθηκε το ερώτημα «ποιος είναι ο νέος ιός;», δηλαδή με βιολογικούς όρους «ποιο είναι το γενετικό του υλικό», η απάντηση ήλθε με τρόπο σίγουρο. Απόδειξη ότι, τώρα, μπορούμε να παρακολουθούμε τη διάδοση του ιού και την επιδημική διαδρομή του, ανάλογα με τις μεταλλάξεις αυτού του γενετικού υλικού, το οποίο, κατά βάθος, έχει μια ορισμένη ιστορία.
Επομένως, στην πράξη γνωρίζουμε ό,τι πρέπει να ξέρουμε σχετικά με τον κορονοϊό αυτόν καθ’ εαυτόν. Ομως, ο καθαυτό ιός δεν είναι κάτι το ιδιαίτερο, εκτός από αυτό που είναι ο λόγος της ύπαρξής του, δηλαδή να ζωντανεύει όποτε βρίσκει τον κατάλληλο ξενιστή που τον υποδέχεται.
Αυτή η συνάντηση, αυτό το πέρασμα από την αδράνεια στη ζωή, δημιουργεί άλλου τύπου ερωτήματα από αυτά που σχετίζονται με τη γνώση του γενετικού υλικού του ιού: είναι το σύνολο του σώματος του ξενιστή που εμπλέκεται, κινητοποιείται και διακυβεύεται μετά την εισβολή του ιού. Σε αυτή τη φάση, όλη η γνώση μας για το γονιδίωμα του ιού αποδεικνύεται σχεδόν άχρηστη… Τότε, οι γιατροί επικαλούνται την «Επιστήμη», λες και πρόκειται για ένα σύνολο από ειδικότητες.
Ενα άλλο παράδειγμα, είναι η επιδημιολογία, μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επιστήμη που, όμως, δημιουργεί αφηρημένα μοντέλα. Αυτά τα μοντέλα ενδέχεται να παρέχουν πληροφορίες στον πολιτικό, αλλά δεν λένε τίποτα για τις κοινωνικές συνέπειες από τα μέτρα περιορισμού του δείκτη διάδοσης της νόσου.
???? Η συνέντευξη συνεχίζεται, όμως, αναγκαζόμαστε να τη διακόψουμε εδώ, θα την ολοκληρώσουμε στο επόμενο άρθρο. Πάντως, για τους γαλλόφωνους, εδώ βρίσκεται το πλήρες κείμενο.
Ποια είναι
Η Ιζαμπέλ Στένζερ (Isabelle Stengers) γεννήθηκε στο Βέλγιο, σπούδασε χημεία και φιλοσοφία των επιστημών στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελών, όπου και δίδαξε επί δεκαετίες. Αναγνωρίζεται διεθνώς για το πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό της έργο. Εγινε παγκοσμίως γνωστή για την ανάπτυξη της θεωρίας των πολύπλοκων φυσικών συστημάτων, που προέκυψε από την πολυετή και ιδιαίτερα γόνιμη συνεργασία της με τον νομπελίστα Ιλία Πριγκοζίν (Ilya Prigogine).
Ιζ. Στένζερ: Πώς να απελευθερωθούμε από το καπιταλιστικό φαντασιακό;
● Γνωρίζουμε τον ρόλο που οι ανθρώπινες υπάρξεις επιτελούν στις τροποποιήσεις του περιβάλλοντός τους, στο πώς αυτές οι περιβαλλοντικές αλλαγές το επηρεάζουν, ειδικά το ζήτημα της νέας πανδημίας. Μπορούμε να ελπίζουμε ότι τα όσα συνέβησαν θα θέσουν σε αμφισβήτηση και θα τροποποιήσουν τις σχέσεις μας με το περιβάλλον;
Ας το ελπίσουμε, κυρίως γιατί θα πρέπει να περιμένουμε μια σειρά από πανδημίες. Αυτή είναι η πρώτη που λειτουργεί θαυμάσια για τον ιό, όμως σίγουρα δεν θα είναι η τελευταία. Οι ιοί είναι μηχανές και μιλάω σκοπίμως για μηχανές και όχι για έμβια όντα, γιατί ο μοναδικός σκοπός της ύπαρξής τους είναι να συναντήσουν έναν ξενιστή για να τους δεχτεί και να τους φιλοξενήσει.
Ορισμένες φορές αυτό συμβαίνει εις βάρος του ξενιστή τους, αλλά αυτό δεν είναι το σχέδιο των ιών. Οι ιοί ζωντανεύουν μόνο αν συναντήσουν τον κατάλληλο ξενιστή που θα τους επιτρέψει να ενταχθούν στη ζωή. Θα μπορούσε, επίσης, κανείς να πει ότι οι ιοί είναι οι εξόριστοι της ζωής, που αναζητούν έναν φιλόξενο τόπο προορισμού! Και ορισμένες φορές αυτό συμβαίνει με αμοιβαίο όφελος για τον ιό και τον ξενιστή του.
Ετσι, πολλά χαρακτηριστικά μας ως θηλαστικών τα οφείλουμε στην παρουσία των ιών, που έμαθαν να συμβιώνουν με και εντός των κυττάρων μας, επιτρέποντας, με την παρουσία τους, στους κυτταρικούς μας ιστούς να ανανεώνονται. Ο πλακούντας, για παράδειγμα, είναι ένα χαρακτηριστικό σωματικό όργανο των θηλαστικών που επινοήθηκε χάρη στους ιούς. Το γονιδίωμά μας είναι γεμάτο από κατάλοιπα ιών που κατά το παρελθόν εντάχθηκαν και κατάφεραν να «εγκλιματιστούν» μέσα στο ανθρώπινο γενετικό υλικό!
Προφανώς, στον σημερινό κόσμο μας, έχουν πολλαπλασιαστεί τόσο οι πιθανότητες συναντήσεων των ιών με τους ανθρώπους όσο και οι δυνατότητες εμφάνισης νέων επωφελών παραλλαγών για τους ιούς, εξαιτίας του γεγονότος ότι όλα τα οικολογικά περιβάλλοντα έχουν καταστραφεί και παραβιαστεί από τον άνθρωπο, για να μην αναφέρουμε την εντατική εκτροφή ζώων, που αποτελεί ιδανικό επωαστήριο για την ανανέωση των ιών.
Επομένως, ο τρόπος που καταστρέφουμε τη φύση, που κακομεταχειριζόμαστε τους ιδιαίτερους οικοτόπους μας, καθώς και τα ιδιαίτερα ανθρώπινα περιβάλλοντά μας, προσφέρει χρυσές ευκαιρίες στους ιούς. Από τη στιγμή που οι ιοί καταφέρνουν να μολύνουν ένα και μόνο ανθρώπινο ον, ανακαλύπτουν έναν εντελώς νέο κόσμο: έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο όπου τα πάντα κυκλοφορούν, έναν κόσμο που φαίνεται σχεδόν να έχει φτιαχτεί για να εξυπηρετεί τη διάδοσή τους.
Παλαιότερα, μια επιδημία μπορεί να χρειαζόταν χρόνια για να εξαπλωθεί σε μία ήπειρο ή για να διαδοθεί από μία ήπειρο σε μία άλλη. Στην περίπτωση της νέας επιδημίας, χάρη στις αερομεταφορές, χρειάστηκαν μόνο μερικές εβδομάδες… Βρισκόμαστε, λοιπόν, απέναντι σε μία περίπτωση παροιμιώδους απερισκεψίας όσων αφορά τη φύση των μέσων διάδοσης νέων ιών και στο πώς μπορούν να μας απειλήσουν.
Το χειρότερο, όμως, είναι ότι η πανδημία είναι μια κρίση, για την οποία δεν γνωρίζουμε ακόμη αν θα οδηγήσει σε εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς ή, όπως συνέβη τον προηγούμενο αιώνα με την ισπανική γρίπη, σε πολλά εκατομμύρια νεκρούς. Πάντως, εξ ορισμού, μια υγειονομική κρίση είναι περαστική. Εγκαθίσταται με την καταστροφή της φύσης, σχετίζεται με τις ανθρώπινες πρακτικές της εκμετάλλευσης, της εξόρυξης και της καύσης πλανητικών αγαθών που οδηγούν στην κλιματική αλλαγή.
Η κλιματική αλλαγή, όμως, δεν είναι μια πρόσκαιρη κρίση που θα περάσει. Οι απόγονοί μας και οι απόγονοι των απογόνων μας θα πρέπει να την αντιμετωπίσουν για πολλούς αιώνες, και αυτό μόνο στην καλύτερη των περιπτώσεων… αν δηλαδή καταφέρουν να επιβιώσουν.
Από την άλλη, αυτή η κλιματική αλλαγή πυροδοτεί ό,τι εμείς οι άνθρωποι έχουμε προκαλέσει, δηλαδή την έβδομη μαζική εξαφάνιση της ζωής στον πλανήτη Γη, η οποία απειλεί όχι μόνο εμάς τους ανθρώπους, αλλά το μεγαλύτερο μέρος των ζωικών ειδών… Πάντως, οι ιοί δεν θα εξαφανιστούν διότι δεν είναι έμβια όντα, ούτε και οι βασικοί ξενιστές τους, τα βακτήρια, θα εξαφανιστούν. Αρα, στη Γη θα εξακολουθεί να υπάρχει ζωή. Ομως, οι πιο πολύπλοκες μορφές ζωής της εποχής των ανθρώπων ενδέχεται να εκλείψουν για πάντα, όπως εξαφανίστηκαν οι κυρίαρχες μορφές ζωής της εποχής των δεινοσαύρων.
● Πώς μπορούμε να καταλάβουμε ότι οι σχέσεις που έχουμε και διατηρούμε με το φυσικό περιβάλλον το αντικειμενοποιούν, το καθιστούν απλά αδρανές, λες και μπορούμε να το χρησιμοποιούμε κατά βούληση χωρίς συνέπειες;
Αυτή η ιδέα εξακολουθεί να διατηρείται, επειδή αποτελεί συστατικό στοιχείο του οικονομικοπολιτικού καθεστώτος που ονομάζεται καπιταλισμός, του σοσιαλιστικού καπιταλισμού μη εξαιρουμένου. Αυτό εκμεταλλεύεται ό,τι είναι εκμεταλλεύσιμο, απομυζά ό,τι μπορεί να απομυζηθεί και οτιδήποτε διαφορετικό απορρίπτεται ως άχρηστο.
Αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας που ακολουθούμε στη Δύση και την οποία επιβάλαμε στον υπόλοιπο κόσμο μέσω της αποικιοκρατίας. Καταστρέψαμε άλλους τρόπους ζωής με φροντίδα για τη φύση. Η ιδέα ότι ο κυρίαρχος ρόλος μας είναι να κυριαρχούμε τη φύση, εξακολουθεί να αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα αυτού του φαντασιακού, το οποίο συνοψίζεται στη φράση που ακούμε συχνά: «Αυτοί που φοβούνται είναι όσοι αρνούνται την πρόοδο». Μόνο η φαντασία μπορεί να μας μιλήσει για τους ενδεχόμενους κινδύνους…
Αυτό που προκαλεί εντύπωση στις συζητήσεις για το σύνολο των κλιματικών καταστροφών που ήδη συντελούνται, είναι ότι διαπιστώνει κανείς τον ίδιο καθησυχαστικό ιδεαλισμό, στον οποίο ήδη αναφέρθηκα μιλώντας για την πανδημία, αλλά, σε αυτή την περίπτωση, εφαρμόζεται σε πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα: ενώ γνωρίζουμε καλά τι πρόκειται να συμβεί, συνεχίζουμε να συμπεριφερόμαστε σαν να πρόκειται να μη συμβεί τίποτα, σαν ένα θαύμα να μπορούσε να μας σώσει… Και αποτελεί μια τυπικά ιδεαλιστική τακτική το να απαντάμε μόνο με μια καθησυχαστική ρητορική.
Κατανοώ τους οικολόγους ακτιβιστές όταν λένε: «Εμείς δεν προστατεύουμε τη φύση, είμαστε η φύση που προστατεύει τον εαυτό της». Διότι η ιδεαλιστική απραξία, αυτή η αναισθητοποίηση της φαντασίας, έχει επιβληθεί εκεί όπου όλες οι αλληλεξαρτήσεις και όλες οι μορφές αλληλεγγύης απειλούνται και περιορίζονται πάντα από αδυναμία ή, επίσης, περιορίζονται σε ένα είδος «αλτρουιστικής» θυσίας: ό,τι ισχύει για τους αγίους που θυσιάζονται για τους άλλους, δεν ισχύει για τον κανονικό άνθρωπο που, ως καλός εγωιστής που υποτίθεται ότι είναι, φροντίζει μόνο για τα συμφέροντά του.
Ωστόσο, αν η φύση αποτελούνταν αποκλειστικά από εγωιστικά όντα, δεν θα υπήρχε πια φύση. Γνωρίζουμε πλέον ότι η φύση υπάρχει χάρη στις πολλαπλές και περίπλοκες αλληλεξαρτήσεις των όντων που τη συναποτελούν, καθώς και ότι υποβάθμιση της φύσης είναι ακριβώς η καταστροφή των επιμέρους κόσμων ή των οικοσυστημάτων, που συνδέονται μεταξύ τους από την αλληλεξάρτηση των έμβιων όντων που συνυπάρχουν μέσα σε αυτά.
Η καταστροφή λοιπόν, των αλληλεξαρτήσεων που εξυφαίνονται πάνω στη γήινη επιφάνεια, αυτό ισοδυναμεί με την απονέκρωση της γονιμότητάς της, σημαίνει ότι θα έχουμε μόνο καλλιέργειες που θα επιβιώνουν μόνο χάρη στα εξωγενή γονιμοποιητικά στοιχεία και τα ζιζανιοκτόνα, που μας δηλητηριάζουν: Οι μονοκαλλιέργειες είναι ευάλωτες στις επιδημίες, όσο και εμείς.
● Η κοινωνική απομόνωση λόγω καραντίνας μπορεί να υπήρξε μια ευκαιρία αυξημένης συνειδητοποίησης για πολλούς που βρέθηκαν σε αυτή την κατάσταση εξαίρεσης ή εκτάκτου ανάγκης. Ταυτοχρόνως, συνεχώς επαναλάμβαναν ότι «δεν είναι παρά μόνο μια παρένθεση και κατόπιν θα πρέπει να συνεχίσουμε όπως πριν». Ποιες είναι οι προοπτικές για όσους υποστηρίζουν ότι, από τώρα, θα πρέπει να αλλάξουμε πορεία;
Πρώτα απ’ όλα, πιστεύω ότι δεν θα πρέπει να θεωρούμε προφανή την ιδέα ότι η δυσπιστία απέναντι σε όσους μας κυβερνούν, μας καθιστά ελεύθερους και ότι ο «κόσμος μετά την πανδημία» θα είναι διαφορετικός, επειδή θα έχουμε συνειδητοποιήσει αυτά που οφείλουμε στους/στις νοσοκόμους/-ες, στους καθαριστές των δημόσιων χώρων, στους οδηγούς των μέσων μεταφοράς κ.ά. Εξάλλου, η δυσπιστία μπορεί επίσης να εκφράζει κάλλιστα απαξίωση, μνησικακία, ξενοφοβία.
Τίποτα απ’ αυτά δεν θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητο και να γίνεται αυτομάτως αποδεκτό, πρέπει να αντιστεκόμαστε σθεναρά και να μην αποδεχόμαστε κανένα επιχείρημα χωρίς να σκεφτούμε ότι ενδέχεται να κρύβει κάποια παγίδα. Κυρίως, όμως, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι άνθρωποι δεν θα κάνουν κάτι διαφορετικό, αν δεν υποχρεωθούν να το κάνουν και δεν μπορούμε να πιστέψουμε ότι ήδη έχουν διδαχτεί το μάθημα της νέας επιδημίας.
Για παράδειγμα, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι μετά την τελευταία οικονομική κρίση, ενώ μας είπαν ότι τα πάντα θα άλλαζαν προς το καλύτερο, ήλθαν πολύ αυστηρότεροι οικονομικοί περιορισμοί… Πρέπει λοιπόν να διατηρούμε τις μνήμες αυτών που ζούμε και της ιστορίας μας, για να μπορέσουμε να συλλάβουμε αυτό που θα συμβεί, πριν συμβεί.
Χρειάζεται να δημιουργήσουμε κάποια νοητική ανοσία απέναντι σε όλα αυτά και, αναμφίβολα, να δημιουργήσουμε τις αναγκαίες συμμαχίες: Στις δράσεις τους, οι αντικαπιταλιστές ακτιβιστές και οι συνδικαλιστές μπορούν να συνεννοηθούν και να δημιουργήσουν ένα κοινό μέτωπο απέναντι στα όσα συμβαίνουν. Είμαι πεπεισμένη ότι έχει έλθει η στιγμή που θα πρέπει να αναζητήσουμε σε αυτές τις ιστορίες αυθόρμητης αλληλεγγύης μεταξύ των πολιτών την απάντηση που απαιτεί η ιστορική συγκυρία, διότι θα υπάρξουν εκβιασμοί στον χώρο της εργασίας και θα μας πουν: «Μόνο εμείς υπερασπιζόμαστε όποιον πραγματικά θέλει να εργαστεί» κ.ο.κ.
Θα υπάρξουν επίσης ελιγμοί διαχωρισμού και διαίρεσης της κοινωνίας, που ήδη σχεδιάζονται και άρα θα πρέπει να τους περιμένουμε. Πρέπει να καταφέρουμε ό,τι εκδηλώνεται ως δημιουργική φαντασία και ως τεκμηριωμένη άρνηση να το προστατεύσουμε από τα δηλητήρια που θα του ρίξουν. Βρισκόμαστε σε μια ιστορική συγκυρία που δεν έχουμε το δικαίωμα να ελπίζουμε, διότι καμία παραχώρηση δεν θα υπάρξει και γιατί είναι πολύ ισχυροί αυτοί που κατέχουν την εξουσία. Από την άλλη πλευρά, όμως, είναι μια ιστορική στιγμή που δεν έχουμε το δικαίωμα να απελπιζόμαστε. Γιατί όλα αυτά που θα μάθουμε για να αντισταθούμε, θα επιτρέψουν στους απογόνους μας να βοηθούν ο ένας τον άλλο και να διαφύγουν από τη βαρβαρότητα της εντολής: ο καθένας για τον εαυτό του.
● Αν σας ζητούσαν να πείτε κάτι θετικό που ο νέος κορονοϊός έχει φέρει ή θα επιφέρει στο μέλλον, τι θα σκεφτόσασταν;
Δεν επιθυμώ να απαντήσω σε αυτό το ερώτημα, επειδή επιβάλλει μεγάλες διακρίσεις μεταξύ των ανθρώπων. Για την πλειονότητα των ανθρώπων ο επιβεβλημένος κοινωνικός αποκλεισμός λόγω του κορονοϊού ήταν ένα απερίγραπτο μαρτύριο. Κατά τη διάρκεια του κατ’ οίκον περιορισμού, εγώ δεν ήμουν δυστυχής.
Ημουν διαρκώς σε επιφυλακή και προσπαθούσα να καταλάβω τι ακριβώς συνέβαινε. Με μεγάλη περιέργεια και ενθουσιασμό σημείωνα και συνέκρινα τις πιο ασήμαντες πληροφορίες σε σχέση με τις πιο σημαντικές. Επομένως έμαθα πολλά, όμως δεν μπορώ να πω ότι ήταν μια ευτυχής προσπάθεια μάθησης.
Υπήρξε απλώς μια επίμονη προσπάθεια να διερευνήσω το ερώτημα «Πώς είναι ένας κόσμος που ζει, ενώ οι πιο προφανείς απαντήσεις καταρρέουν;» ή το ερώτημα «Πώς είναι ένας κόσμος που αναζητά να βρει τον δρόμο του μέσα στην αβεβαιότητα;». Το να βρω τις κατάλληλες λέξεις για να περιγράψω με τρόπο κατανοητό αυτή την κατάσταση και τις πολλαπλές συνέπειες αυτής της συγκυρίας, υπήρξε μια έντονη φιλοσοφική αναζήτηση. Αν και ήταν ο ίδιος ο Χρόνος που έθετε το φιλοσοφικό ερώτημα «Τι ακριβώς είναι αυτή η ζωή;».
Ποια είναι
Η Ιζαμπέλ Στένζερ (Isabelle Stengers) γεννήθηκε στο Βέλγιο, σπούδασε χημεία και φιλοσοφία των επιστημών στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών, όπου και δίδαξε επί δεκαετίες. Αναγνωρίζεται διεθνώς για το πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό της έργο. Εγινε παγκοσμίως γνωστή για την ανάπτυξη της θεωρίας των πολύπλοκων φυσικών συστημάτων, που προέκυψε από την πολυετή και ιδιαίτερα γόνιμη συνεργασία της με τον νομπελίστα Ιλία Πριγκοζίν (Ilya Prigogine).