Της Χριστίνας Τσολάκη**
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΚΡΟΤΟΥΣ ΚΑΙ ΣΙΩΠΕΣ
(Συνεργασία του Νόστιμον Ήμαρ με το Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης)
Στη χώρα μας το φαινόμενο της σχολικής βίας αναζωπυρώνεται όταν λαμβάνουν χώρα τραγικές υποθέσεις όπως ο θάνατος του δωδεκάχρονου μαθητή Αλέξανδρου Μεσχισβίλι, η βιντεοσκόπηση «βιασμού» μαθήτριας στην Αμάρυνθο ή η αυτοκτονία του εικοσάχρονου φοιτητή Βαγγέλη Γιακουμάκη.
Τα ΜΜΕ παρασυρμένα ίσως από τα αντιφατικά και ελλιπή στοιχεία των ερευνών, παρουσιάζουν τη βία ως ένα ενδημικό στα σχολεία φαινόμενο, δημιουργώντας ηθικό πανικό (Πανούσης, 2013).
Δραματοποιώντας μεμονωμένα γεγονότα το θέμα παρουσιάζεται με τη μορφή εκπομπών με την εμπορευματική αισθητική τηλεοπτικών σειρών, διανθισμένων με αρκετό σασπένς, προς τέρψιν ενός κοινού μαθημένου να καταναλώνει εύπεπτα προϊόντα τυποποιημένης κουλτούρας, πανομοιότυπα μέσα στην απατηλή ποικιλομορφία τους (Αντόρνο, Λόβενταλ, Μαρκούζε, Χορκχάϊμερ, 1984).
Από την άλλη τίθεται το ερώτημα του πώς προσεγγίζει η ίδια η εκπαιδευτική κοινότητα το φαινόμενο της βίας αλλά και άλλα μείζονα προβλήματα που θεωρητικά την απασχολούν, όπως η φύση, η ελευθερία, οι διακρίσεις, το σχετίζεσθαι, ο ηθικός δεσμός ως βάση της σχολικής κοινότητας, μέσα από την αισθητική της καλλιτεχνικής παιδείας και των καλλιτεχνικών παρεμβάσεων, αλλά και μέσα από την παιδαγωγική πράξη γενικότερα (Γιαννακάκης, 2011).
Πιο συγκεκριμένα οι παρεμβάσεις για την ενδοσχολική βία, φαίνεται να έχουν -στην αντίληψη των ασκούντων πολιτικές και όχι μόνο- μια τυποποιημένη στη σύλληψη και υλοποίησή τους μορφή: στα πλαίσια «μιας παγκόσμιας ημέρας» ή μιας «θεματικής εβδομάδας», όπου τα παιδιά αφού έχουν ενημερωθεί για «όσα πρέπει να γνωρίζουν», κατευθύνονται προς την παραγωγή καλλιτεχνικών δημιουργιών κατά τα τηλεοπτικά πρότυπα, όπου συνήθως αποτυπώνονται συνθήματα κλισέ, όπως «Όχι στη βία!» ή «Μίλα δεν είσαι μόνος!» και παρουσιάζουν μια ύποπτη ομοιομορφία.
Γνωρίζουμε ότι η εκπαίδευση δεν είναι ουδέτερη κοινωνική διεργασία, αλλά ένας ισχυρός ιδεολογικός μηχανισμός που αποτυπώνει και συντηρεί τους κυρίαρχους τρόπους και στάσεις ζωής (Ανδρέου, 2011).
Υπάρχουν, άραγε, τα μέσα για να αναδυθεί μέσα από το σχολείο μια άλλη αισθητική προσέγγιση της βίας και άλλων κοινωνικών ζητημάτων; που να ξεφεύγει από τα δεσμά της εμπορικού τύπου συμβολοποίησης και να προσφέρει μια ουσιαστική γνώση των σχέσεων και των διαδικασιών μέσα από τα οποία αυτά πηγάζουν; που να προσφέρει μια γνώση των συνεπειών τι οποίες προκαλούν, με την αρωγή καλλιτεχνικών πρακτικών που αναδεικνύουν πτυχές που δύσκολα εκφράζονται ή και αποσιωπούνται;
Τα παιδιά μέσα από την καλλιτεχνική έκφραση είναι σε θέση, αν τους δοθεί η δυνατότητα συνολικά μέσα από την παιδαγωγική πρακτική του σχολείου, να συνδέσουν την εκφραστική τους ελευθερία και δημιουργικότητα μέσα από τη βιωματική τους εμπειρία, φωτίζοντας τη δική τους οπτική και ανάγκη και ενδυναμώνοντας τη δική τους φωνή για πραγματικότητες που τα αφορούν, όπως η βία, η καταπίεση, ο αποκλεισμός (Χτούρης, 2010).
Από την τυποποίηση, στους δεσμούς
Η αισθητική των τυποποιημένων σχέσεων στο σχολείο φαίνεται πως μπορεί να αλλάξει μέσα από προγράμματα κοινωνικής ενδυνάμωσης και ενίσχυσης των δεσμών που μετουσιώνονται σε πόρο, εμβαθύνοντας τις δυνατότητες της σχολικής κοινότητας να υποστηρίζει τα μέλη της και να ανταποκρίνεται στις ανάγκες τους.
Τα προγράμματα αυτά μπορούν να βοηθήσουν προς την κατεύθυνση δημιουργίας ενός κοινού οράματος για τη σχολική κοινότητα μέσα από ουσιαστική επαφή, κατανόηση και βιωματικές κοινές δραστηριότητες αλληλογνωριμίας και συνεργατικής αλληλεπίδρασης, δίνοντας στην Τέχνη κεντρικό ρόλο ώστε να μεταμορφώσουν το σχολείο σε ένα «κοινωνικό αγκυροβόλιο» κοινών νοημάτων και αξιών για τα μέλη του (Ζήση & Χτούρης, 2012).
Όλη αυτή η συμβολική λειτουργική αξία με τη μορφή κοινωνικού πολιτισμικού κεφαλαίου και με κοινή χωρική αναφορά στο σχολικό χώρο, μέσα από επαναλαμβανόμενες καλλιτεχνικές και πολιτισμικές πρακτικές, δρώμενα, γεγονότα και συλλογικά ευεργετήματα που πυρήνας τους θα είναι ο κοινωνικός δεσμός, θα αποφέρει ευεργετικές επιδράσεις όχι μόνο στην απάλυνση της σχολικής βίας, αλλά και στην αναβάθμιση της σχολικής ζωής γενικότερα (Χτούρης & Ζήση, 2012).
Μέσα σε αυτή την ποιότητα του σχολείου οι παρεμβάσεις μέσω της τέχνης θα στοχεύουν στη δημιουργική έκφραση των παιδιών έχοντας ως αφετηρία το ενδιαφέρον τους το οποίο βασίζεται στην επίλυση πραγματικών προβληματικών καταστάσεων και στην ανάγκη προσωπικής και βιωματικής έκφρασης (Γραικός, 2015).
Τέχνη και μετασχηματισμοί
Οι καλλιτεχνικές παρεμβάσεις για την πρόληψη και αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας δεν χρειάζεται να αντλούν τη θεματολογία τους από έννοιες όπως η βία, ο πόνος και η απεικόνισή τους ή στον αντίποδα από τη χαρά, τη φιλία και την αποτύπωσή τους σε χαρούμενα και αγαπημένα παιδιά. Το σημαντικό είναι διαμορφωθούν σχεσιακές και συμμετοχικές πρακτικές που να προσανατολίζονται στον άνθρωπο και τον τόπο και να αναδεικνύουν τις διαφορετικές φωνές και εμπειρίες των μελών της σχολικής κοινότητας.
Σύμφωνα με την Bishop,τα σημεία ενδιαφέροντος στην σχεσιακή συμμετοχική τέχνη εντοπίζονται στην ενεργοποίηση των υποκειμένων, στα συλλογικά πνευματικά δικαιώματα και στην παραγωγή της κοινότητας. Η συμμετοχή εμπεριέχει στοιχεία δημοκρατικής σύμπραξης (Ντάφλος, 2015). Εξάλλου αυτές οι παρεμβάσεις παρέχουν ενθαρρυντικά μηνύματα δημιουργούν συμβολικούς δεσμούς και συμβάλλουν στην ανάπτυξη της συνοχής των ομάδων, κρατώντας τα μέλη τους ενεργά και επιτρέποντας την ανάπτυξη των μεταξύ τους σχέσεων. Πέρα από τη δημιουργία συμβολικών δεσμών, αναπτύσσονται μορφές συμμετοχής και δίκτυα για τη διάχυση των αξιακών και πολιτιστικών αγαθών (Μπαλτζής, 2006).
Σύμφωνα με τα παραπάνω έχει ενδιαφέρον να πραγματοποιούνται εικαστικές παρεμβάσεις στο σχολείο: εικαστικές παρεμβάσεις που θα συμβάλλουν στην κατανόηση και βίωση του χώρου του σχολείου ως «τόπου».
Το σχολείο πολλές φορές είναι μη τόπος – χώρος άξενος, ιδρυματικός. Αυτή η μη οικειοποίηση του χώρου νομιμοποιεί και προκαλεί συμπεριφορές βίας.
Το παράδειγμα παρέμβασης με στόχο την πρόληψη και αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού που υλοποίησε το 5ο Γυμνάσιο Αχαρνών αποτελεί ένα παράδειγμα του πως η τέχνη από την συμμετοχή και τις συνεργασίες μπορεί να κάνει ένα σχολείο «τόπο». Η συγκεκριμένη παρέμβαση [περισσότερα εδώ] που περιελάμβανε εικαστικές παρεμβάσεις σε όλο το χώρο του σχολείου σχεδιάστηκε από τη ίδια τη σχολική κοινότητα, την ενεργοποίησε στο σύνολό της, όπως και την ευρύτερη τοπική κοινωνία, ενισχύοντας το κοινωνικό της κεφάλαιο μέσω της σύσφιξης των δεσμών της και της αίσθησης του ανήκειν, της αλληλεγγύης και της εμπιστοσύνης, μετασχηματίζοντας το σχολείο σε «τόπο». Το αποτέλεσμα ήταν να μειωθούν αισθητά τα φαινόμενα βίας και να αναβαθμιστεί η σχολική ζωή στο σύνολό της (Ζήση, 2013).
Με τέτοιου τύπου παρεμβάσεις, η σχολική κοινότητα (μαθητές, γονείς εκπαιδευτικοί) με το συντονισμό του καλλιτέχνη μπορεί να αρχίσει να μετασχηματίζει το δημόσιο χώρο του σχολείου σε ένα είδος «κοινωνικού αγκυροβολίου», ένα σημείο αλληλεπίδρασης και κοινωνικών δικτύων που θα συσσωρεύσει κοινωνική και πολιτισμική αξία και θα επιτρέψει την αντιμετώπιση φαινομένων, όπως αυτό της βίας εντός και έκτος του σχολείου (Χτούρης & Ζήση, 2012).
* Το άρθρο αποτελεί συντετμημένη εκδοχή εργασίας για το ΠΜΣ «ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ–ΚΛΙΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ» των Πανεπιστημίων Αιγαίου και Δυτικής Μακεδονίας.
** ΦΠΨ, Επιστημονικά Υπεύθυνη του κέντρου Πρόληψης Π.Ε. Ημαθίας, Μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του Σωματείου των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας.
Παραπομπές:
Ανδρέου, Ε. (2011). Χορεύοντας με τους λύκους. Διαδικασίες και μηχανισμοί θυματοποίησης εντός και εκτός του σχολείου. Αθήνα: Επίκεντρο.
Αντόρνο, Τ., Λόβενταλ, Λ., Μαρκούζε, Χ., Χορκχάϊμερ, Μ. (1984). Τέχνη και μαζική κουλτούρα. (Μτφρ. Ζ. Σαρίακας). Αθήνα: Ύψιλον/βιβλία, 49-121.
Γιαννακάκης, B. (2011). Σκέψεις για μια σύγχρονη ανοιχτή παιδεία. Στο: Β. Φιοραβάντες (επιμ). Κριτική της τέχνης κριτική της κοινωνίας. Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 164-167.
Γραικός, Ν. (2015). Τέχνες, εκπαίδευση και γνώση: Το ερώτημα της επιστημονικής μεθοδολογικής συνέργιας. Στο: Μ. Πουρκός (επιμ.). Βίωμα και βασισμένες στην τέχνη ποιοτικές μέθοδοι έρευνας. Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 126-139.
Ζήση, Α. (2013). Κοινωνία κοινότητα και ψυχική υγεία. Αθήνα: Gutenberg, 123-144.
Μπαλτζής, Α. (2005). Καλλιτεχνική Επικοινωνία, Μαζικά Μέσα και Δημοκρατία. Στο Χ. Φραγκονικολόπουλος (επιμ). ΜΜΕ, Κοινωνία και Πολιτική. Ρόλος και Λειτουργίες στη Σύγχρονη Ελλάδα. Αθήνα: Ι. Σιδέρης, σελ. 611-642.
Ντάφλος, Κ. (2015). Κοινότητα – Συμμετοχή [κοινός-χώρος]. [Κεφάλαιο Συγγράμματος]. Στο Ντάφλος, Κ. 2015. Επιτελεστικές πρακτικές τέχνης. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. κεφ. 3. Διαθέσιμο στο: https://hdl.handle.net/11419/3177 (τελευταία πρόσβαση 30/01/2018).)
Πανούσης Γ. (2013). Ενδοσχολική βία: Χωρίς όρια και χωρίς ορίζοντα; Στο: Η. Κουρκούτας & Β. Θάνος (επιμ). Σχολική βία και παραβατικότητα. Ψυχολογικές, παιδαγωγικές διαστάσεις. Ενταξιακές προσεγγίσεις και παρεμβάσεις. Αθήνα: Τόπος 21-34.
Χτούρης, Σ. (2010). Ανθρώπινα και πολιτισμικά δίκτυα ο ρόλος τους στη γέννηση της μοντέρνας τέχνης. Στο: Σ. Χτούρης & Γ. Ζιώγας (επιμ.). Οι δεσποινίδες της Αβινιόν του Pablo Picasso εκατό χρόνια μετά το πολιτισμικό πλαίσιο του μοντέρνου – Σχολές και δίκτυα. Αθήνα: Παπαζήσης, 11-49, 285-288.
Χτούρης, Σ. & Ζήση, A. (2012). Νεολαία και τόπος: Κατασκευάζοντας τρόπους ύπαρξης στον κόσμο. Στο Κ. Τσουκαλά & Χ. Παντελίδου (Επιμ.). Νεολαία. WWW. δημόσιος χώρος, άτακτες συναθροίσεις + λοξές διελεύσεις. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
Χτούρης, Σ. & Ζήση, A. (2012). Οι κοινωνικές ανισότητες στην Ελλάδα σήμερα, και ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην αντιμετώπιση τους. Στο: Μπαλούρδος, Δ., Χρυσάκης, Καταπολέμηση των διακρίσεων, Τάσεις, Προκλήσεις, Πολιτικές.
πηγή δημοσίευσης: Ο ρόλος της παρεμβατικής τέχνης στην παρουσίαση και την αντιμετώπιση του θέματος του σχολικού εκφοβισμού.* | Νόστιμον ήμαρ (nostimonimar.gr)