Παρότι βρίσκονται μεταξύ των πρωτοπόρων χωρών του κόσμου σε θέματα ισότητας των φύλων, οι τέσσερις Σκανδιναβικές χώρες (Δανία, Φινλανδία, Νορβηγία και Σουηδία) έχουν ανησυχητικά υψηλά επίπεδα βιασμού και οι επιζήσασες σεξουαλικής βίας αδικούνται από το σύστημα δικαιοσύνης, αναφέρει σε σημερινή της έκθεση η Διεθνής Αμνηστία.
Η έκθεση Ώρα για αλλαγή: Δικαιοσύνη για τις επιζήσασες βιασμού στις Σκανδιναβικές χώρες αποκαλύπτει ότι η ελλιπής νομοθεσία και οι διαδεδομένοι κακόβουλοι μύθοι και στερεότυπα των φύλων έχουν ως αποτέλεσμα την ενδημική ατιμωρησία των βιαστών σε όλη την περιοχή.
“Εάν οι γυναίκες ενωθούν και μιλήσουν γενναία, η αλλαγή δεν είναι απλώς δυνατή: είναι αναπόφευκτη.”
Kristine Holst, επιζήσασα βιασμού από τη Δανία.
«Είναι παράδοξο ότι οι Σκανδιναβικές χώρες, οι οποίες έχουν υψηλά επίπεδα υποστήριξης της ισότητας των φύλων, υποφέρουν από απαράδεκτα υψηλά επίπεδα βιασμού», λέει ο Kumi Naidoo, Γενικός Γραμματέας της Διεθνούς Αμνηστίας.
«Το κοινωνικό στίγμα και η έλλειψη εμπιστοσύνης στο σύστημα δικαιοσύνης σημαίνει συχνά ότι οι γυναίκες και τα κορίτσια δεν καταφέρνουν να αναφέρουν επιθέσεις, και αυτές που το κάνουν, συχνά αποτυγχάνουν εξαιτίας κακόβουλων και προκατειλημμένων συστημάτων δικαιοσύνης ή ξεπερασμένων νόμων. Μία επιζήσασα μας είπε ότι ποτέ δεν θα είχε καταγγείλει τον βιασμό της εάν γνώριζε πώς θα την αντιμετώπιζαν, και η ιστορία της είναι χαρακτηριστική σε συστήματα δικαιοσύνης που λειτουργούν με προκατάληψη εναντίον των επιζήσασων βιασμού.»
Ενώ η κατάσταση που αντιμετωπίζουν οι επιζήσασες βιασμού δεν είναι η ίδια στις τέσσερις σκανδιναβικές χώρες, υπάρχουν ανησυχητικοί παραλληλισμοί μεταξύ τους, καθώς πρόκειται για χώρες όπου τα συστήματα ποινικής δικαιοσύνης αγνοούν, αρνούνται και σιωπηρά ανέχονται τη σεξουαλική βία κατά των γυναικών.
Είναι παράδοξο ότι οι Σκανδιναβικές χώρες, οι οποίες έχουν υψηλά επίπεδα υποστήριξης της ισότητας των φύλων, υποφέρουν από απαράδεκτα υψηλά επίπεδα βιασμού.
Ένα πρώτο βήμα για την προστασία των γυναικών και των κοριτσιών από τον βιασμό είναι η υιοθέτηση και η αποτελεσματική εφαρμογή νόμων που βασίζονται στη συναίνεση για τη σεξουαλική βία, και έχει σημειωθεί κάποια πρόσφατη πρόοδος στον τομέα αυτό. Μέχρι στιγμής, η Σουηδία είναι η μόνη από τις τέσσερις σκανδιναβικές χώρες που έχει υιοθετήσει νόμο που βασίζεται στη συναίνεση, ενώ η Δανία ανακοίνωσε πρόσφατα ότι υποστηρίζει τη νομοθεσία περί συναίνεσης, και στη Φινλανδία η αντιπολίτευση υπέβαλε πρόταση για νομοθεσία με βάση τη συναίνεση, ενώ ετοιμάζεται μια πλήρης μεταρρύθμιση με στόχο την «ενίσχυση του ρόλου της συναίνεσης» στη νομοθεσία για τα σεξουαλικά εγκλήματα.
Ορισμός του βιασμού με βάση τη βία και την αδυναμία
Σύμφωνα με τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, τη συνθήκη για τα ανθρώπινα δικαιώματα που επικυρώθηκε από όλες τις σκανδιναβικές χώρες, ο βιασμός και όλες οι άλλες μη συναινετικές πράξεις σεξουαλικού χαρακτήρα πρέπει να χαρακτηριστούν ως ποινικά αδικήματα. Ωστόσο, οι νόμοι στη Φινλανδία, τη Νορβηγία και τη Δανία εξακολουθούν να μην ορίζουν τον βιασμό με βάση την έλλειψη συναίνεσης. Αντιθέτως, χρησιμοποιούν έναν ορισμό που βασίζεται στο εάν εμπλέκεται σωματική βία, απειλή ή εξαναγκασμός, ή στη διαπίστωση ότι το θύμα δεν μπόρεσε να αντισταθεί λόγω, για παράδειγμα, ύπνου ή βαριάς μέθης.
Η σιωπηρή υπόθεση που υπονοείται στον νόμο ή στην πράξη ότι ένα θύμα δίνει τη συναίνεσή του επειδή δεν αντιστάθηκε σωματικά, είναι βαθιά προβληματική, δεδομένου ότι η «ακούσια παράλυση» ή «πάγωμα» έχει αναγνωριστεί από τους ειδικούς ως μια πολύ κοινή φυσιολογική και ψυχολογική αντίδραση σε σεξουαλική επίθεση.
Αυτή η εστίαση στην αντίσταση και τη βία αντί για τη συναίνεση έχει αντίκτυπο όχι μόνο στις καταγγελίες βιασμών αλλά και στην ευρύτερη συνειδητοποίηση της σεξουαλικής βίας, που και οι δύο είναι καίριες πτυχές για την πρόληψη του βιασμού και την αντιμετώπιση της ατιμωρησίας. Ο ορισμός δεν καλύπτει όλες τις περιπτώσεις βιασμού και έτσι ορισμένες περιπτώσεις δεν μπορούν να τιμωρηθούν ως βιασμοί.
Ενώ η κατάσταση που αντιμετωπίζουν οι επιζήσασες βιασμού δεν είναι η ίδια στις τέσσερις σκανδιναβικές χώρες, υπάρχουν ανησυχητικοί παραλληλισμοί μεταξύ τους, καθώς πρόκειται για χώρες όπου τα συστήματα ποινικής δικαιοσύνης αγνοούν, αρνούνται και σιωπηρά ανέχονται τη σεξουαλική βία κατά των γυναικών.
Kumi Naidoo, Γενικός Γραμματέας της Διεθνούς Αμνηστίας.
Φινλανδία
Κάθε χρόνο, περίπου 50.000 γυναίκες στη Φινλανδία βιώνουν σεξουαλική βία, συμπεριλαμβανομένου του βιασμού. Οι περισσότεροι από τους υπεύθυνους γι’ αυτά τα εγκλήματα ουδέποτε προσάγονται στη δικαιοσύνη. Το 2017 μόνο 209 δράστες καταδικάστηκαν για βιασμό.
Ορισμένες επιζήσασες δήλωσαν στη Διεθνή Αμνηστία ότι είχαν θετικές και υποστηρικτικές εμπειρίες με την αστυνομία και το δικαστικό σύστημα. Άλλες ανέφεραν πώς η έλλειψη κατανόησης αντανακλούσε βαθιά εδραιωμένους μύθους σχετικά με τον βιασμό και τη γυναικεία σεξουαλικότητα, που επηρεάζουν άμεσα την πρόσβαση στη δικαιοσύνη.
Σε μια ανησυχητική απόφαση του περιφερειακού δικαστηρίου που αναλύθηκε από τη Διεθνή Αμνηστία, ένας δικαστής αθώωσε τους κατηγορούμενους σε μια περίπτωση πολλαπλών δραστών λέγοντας: «Το γεγονός ότι ένας σεξουαλικός σύντροφος λέει ‘όχι, δεν θέλω’ πριν τη σεξουαλική επαφή ή μεταξύ των επαφών, δεν αποτελεί πάντα αρκετό μήνυμα προς το άλλο πρόσωπο ότι η συναίνεση και η προθυμία να συνεχίσει το σεξ δεν είναι παρούσα.»
Οι επιζήσασες που ρωτήθηκαν περιγράφουν τη διαδικασία ως αγχωτική, τρομακτική και στιγματιστική, ανεξάρτητα από την έκβαση της υπόθεσης. Μία επιζήσασα δήλωσε στη Διεθνή Αμνηστία: «Στη δίκη σκέφτηκα και είπα στον δικηγόρο μου ότι αν γνώριζα πως θα ήταν η διαδικασία, δεν θα είχα καταγγείλει ποτέ τον βιασμό».
Νορβηγία
Οι νορβηγικές αρχές δεν έχουν λάβει τα απαραίτητα μέτρα για την πρόληψη του βιασμού και άλλων μορφών σεξουαλικής βίας ή για την αντιμετώπιση των συνεπειών τέτοιων εγκλημάτων. Οι κυρίαρχοι και προβληματικοί μύθοι σχετικά με τον βιασμό δυσκολεύουν την καταγγελία του εγκλήματος στην αστυνομία από τα θύματα βιασμού ή την αναζήτηση ιατρικής βοήθειας. Επίσης, επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται τις υποθέσεις βιασμού το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης.
Τα στερεότυπα των φύλων και οι μύθοι γύρω από τον βιασμό ενισχύουν τη στάση πολλών ανθρώπων μέσα στο σύστημα δικαιοσύνης. Αυτές οι καταστρεπτικές συμπεριφορές αντικατοπτρίζονται σε έναν περιφερειακό εισαγγελέα, ο οποίος δήλωσε στη Διεθνή Αμνηστία: «Είχα πολλές υποθέσεις φοιτητών – αξιοπρεπείς νέοι που έκαναν κάτι ηλίθιο. Δεν είναι εύκολο να καταδικάσουμε έναν φοιτητή που έχει έρθει σε αυτή την πόλη για να αποκτήσει καλή εκπαίδευση και ο οποίος συμπεριφέρεται καλά στο δικαστήριο. Ήταν μεθυσμένος και αναμμένος και έκανε κάτι ηλίθιο.»
Πολλοί βιασμοί δεν καταγγέλλονται στην αστυνομία, αλλά ακόμη και οι επιζήσασες που απευθύνονται στην αστυνομία αντιμετωπίζουν μια μακρά και συχνά προβληματική διαδικασία. Μία επιζήσασα δήλωσε στη Διεθνή Αμνηστία: «Χρειάστηκαν περίπου δύο χρόνια από τη στιγμή που έκανα την καταγγελία το φθινόπωρο του 2016, μέχρι να κλείσει η υπόθεση την άνοιξη του 2018. Είναι πολύ καιρός για να περιμένεις.»
Μια από τις θετικές εξελίξεις τα τελευταία χρόνια που επισημάνθηκαν από πολλές από τις επιζήσασες βιασμού, που ρωτήθηκαν από την Διεθνή Αμνηστία, είναι το υψηλό επίπεδο των αστυνομικών συνεντεύξεων. Κατά κανόνα, όσοι είναι υπεύθυνοι για τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων σε περιπτώσεις σεξουαλικής επίθεσης, συμπεριλαμβανομένου του βιασμού, είναι εκπαιδευμένοι ειδικοί. Επιπλέον, το δικαίωμα σε δωρεάν νομικό σύμβουλο αποτελεί σημαντική και απαραίτητη υποστήριξη στα θύματα βιασμού κατά τη διάρκεια ολόκληρης της δικαστικής διαδικασίας.
Το 2018, η Σουηδία υιοθέτησε ένα νέο νόμο που βασίζεται στη συναίνεση για τα σεξουαλικά εγκλήματα, καθιστώντας το σεξ χωρίς συναίνεση ποινικό αδίκημα, καθώς εισήγαγε το νέο αδίκημα της «αμέλειας βιασμού».
Παρόλο που είναι ακόμη πολύ νωρίς για να εκτιμηθεί ο πλήρης αντίκτυπος αυτών των νομοθετικών αλλαγών, συνιστά σαφώς ένα σημαντικό βήμα για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος που είναι διαδεδομένο στη σουηδική κοινωνία. Αλλά η αλλαγή του νόμου δεν θα είναι αρκετή.
Στη Σουηδία πρέπει να αντιμετωπιστούν ελλείμματα στις δικαστικές διαδικασίες, ιδίως όσον αφορά τη διαχείριση των υποθέσεων βιασμού από την αστυνομία. Η ασυνεπής εφαρμογή καλών πρακτικών για τη διερεύνηση σεξουαλικών αδικημάτων κατά των ενηλίκων και οι καθυστερήσεις στα αποτελέσματα της εγκληματολογικής ανάλυσης τονίστηκαν από εκπροσώπους διαφορετικών αρχών, ενώ ορισμένες επιζήσασες ανέφεραν απαράδεκτες καθυστερήσεις στη συνέντευξη των ταυτοποιημένων υπόπτων.
Μία επιζήσασα είπε στη Διεθνή Αμνηστία: «Αν το είχαν κάνει σωστά από την αρχή, θα είχε αποδοθεί δικαιοσύνη για την υπόθεσή μου σήμερα. Όλες αυτές οι ελπίδες για δικαιοσύνη και αποκατάσταση, και τελικά – τίποτα. Ήταν απλώς άλλη μια αστυνομική καταγγελία.»
Οι βλαβερές στάσεις δεν θα αλλάξουν ξαφνικά από μια αλλαγή του νόμου. Μια πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι σχεδόν ένας στους 10 ανθρώπους στη Σουηδία δήλωσε ότι η βία κατά των γυναικών με βάση το φύλο προκαλείται συχνά από το ίδιο το θύμα. Μία επιζήσασα δήλωσε στη Διεθνή Αμνηστία: «Πήρα ένα τέτοιο σχόλιο ακόμη και από τη μητέρα μου. Είπε ‘πάντα προσπαθούσα να σας διδάξω πώς να ντύνεστε’».
Παρά τα υψηλά επίπεδα βιασμού, υπάρχουν πολύ χαμηλά ποσοστά δίωξης στη Σουηδία, ενώ μόνο το 6% των περιπτώσεων που αφορούν ενήλικες οδήγησαν σε δίωξη το 2017. Τα χαμηλά ποσοστά δίωξης και καταδίκης επενεργούν στην εμπιστοσύνη στο δικαστικό σύστημα.
Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις η αντιμετώπιση των θυμάτων βιασμού από την αστυνομία έχει βελτιωθεί γενικά τα τελευταία χρόνια και οι νομικές μεταρρυθμίσεις του 2018 απαιτούν από τους αστυνομικούς να ενημερώνουν αμέσως το θύμα για το δικαίωμά του να επιλέξουν συνήγορο, δωρεάν.
Μία επιζήσασα που δικαιώθηκε στην υπόθεση της είπε στη Διεθνή Αμνηστία: «Είναι μέρος της επούλωσης. Λες: Επιτέλους! Τελικά σε πιστεύουν, το σύστημα σε πιστεύει… Νομίζω ότι είμαι μια από τις λίγες που πήρε δικαιοσύνη. Έχω όμως ελπίδες και θέλω η εμπειρία μου να ισχύσει για όλες και όλους.»
Δανία
Τα ποσοστά καταγγελίας του βιασμού στη Δανία είναι εξαιρετικά χαμηλά, και ακόμη και όταν οι γυναίκες πηγαίνουν στην αστυνομία, οι πιθανότητες δίωξης ή καταδίκης είναι πολύ περιορισμένες. Από τις 24.000 γυναίκες που έχουν βιώσει βιασμό ή απόπειρα βιασμού μόνο το 2017, μόνο 890 βιασμοί αναφέρθηκαν στην αστυνομία, σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη. Από αυτές τις περιπτώσεις, 535 οδηγήθηκαν σε δίωξη και μόνο 94 σε καταδίκες.
Μετά τη δημοσίευση της έκθεσης της Διεθνούς Αμνηστίας για τη Δανία τον προηγούμενο μήνα, ο Δανός πρωθυπουργός, ανακοίνωσε ότι η κυβέρνησή του θα υποστηρίξει τη νομοθεσία περί του ορισμού του βιασμού με βάση τη συναίνεση και τα κόμματα της αντιπολίτευσης υπέβαλαν πρόταση σχετικά με τη νομοθεσία περί συναίνεσης που αναμένεται να παρουσιαστεί στη νομική επιτροπή του κοινοβουλίου τον Απρίλιο.
Οι αρχές πρέπει να λάβουν μέτρα για την αμφισβήτηση των μύθων σχετικά με τον βιασμό και τα στερεότυπα φύλου σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας.
Kumi Naidoo, Γενικός Γραμματέας της Διεθνούς Αμνηστίας.
«Ενώ η τροποποίηση των νόμων περί βιασμού στις σκανδιναβικές χώρες αποτελεί ζωτικό βήμα προς την αλλαγή των νοοτροπιών και την επίτευξη δικαιοσύνης, χρειάζονται πολύ περισσότερα για τη θεσμική και κοινωνική αλλαγή», δήλωσε ο Kumi Naidoo. «Οι αρχές πρέπει να λάβουν μέτρα για την αμφισβήτηση των μύθων σχετικά με τον βιασμό και τα στερεότυπα φύλου σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας. Οι επαγγελματίες που εργάζονται με τις επιζήσασες βιασμού πρέπει να λαμβάνουν επαρκή συνεχή εκπαίδευση, και χρειάζονται ευρύτερα προγράμματα σεξουαλικής εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης από νεαρή ηλικία.
Η Kristine Holst, μια επιζήσασα από τη Δανία, που έγινε ακτιβίστρια, αφού έπεσε θύμα βιασμού από έναν φίλο και η ιστορία της περιλαμβάνεται στην έκθεση, δήλωσε στη Διεθνή Αμνηστία: «Ελπίζω ότι το ταξίδι που ξεκίνησε τη νύχτα του βιασμού μου θα ολοκληρωθεί σύντομα με την έγκριση της νομοθεσίας που βασίζεται στη συναίνεση στη Δανία. Αυτό που μου απέδειξε αυτή η εμπειρία είναι ότι, εάν οι γυναίκες ενωθούν και μιλήσουν γενναία, η αλλαγή δεν είναι απλώς δυνατή: είναι αναπόφευκτη.»
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ
Το 2018, η Αμνηστία ανέλυσε τη νομοθεσία περί βιασμού σε 31 ευρωπαϊκές χώρες, και μόνο οκτώ από αυτές έχουν νόμους που ορίζουν τη σεξουαλική πράξη χωρίς συναίνεση ως βιασμό.
Μόνο το περασμένο έτος, η Ισλανδία και η Σουηδία έγιναν η έβδομη και η όγδοη χώρα στην Ευρώπη που υιοθέτησαν νέα νομοθεσία που ορίζει τον βιασμό βάσει της έλλειψης συναίνεσης. Η ισπανική κυβέρνηση ανακοίνωσε το 2018 νομοθετικές αλλαγές για την τροποποίηση του ισχύοντα ορισμού του βιασμού, στην Πορτογαλία ένα νομοσχέδιο βρίσκεται υπό συζήτηση στο Κοινοβούλιο και στην Ελλάδα, η κυβέρνηση άνοιξε δημόσια διαβούλευση για τον σημερινό ορισμό του βιασμού στον ελληνικό ποινικό κώδικα. Η έκθεση αυτή αποτελεί συνέχεια της έκθεσης της Διεθνούς Αμνηστίας, Η Υπόθεση Έκλεισε: Βιασμός και ανθρώπινα δικαιώματα στις σκανδιναβικές χώρες, που δημοσιεύθηκε στη Δανία, τη Φινλανδία, τη Νορβηγία και τη Σουηδία το 2008.