Τοκενισμός

“Sharing space without sharing power is tokenism”.

(μτφρ: το να μοιράζεσαι το χώρο χωρίς να μοιράζεσαι την δύναμη είναι απλά μια προσχηματική και δημαγωγική εκπροσώπηση).

Αυτή είναι η δήλωση που, απ’ότι μου είπε ο εποπτευόμενός μου, ξεχώρισε για εκείνον απ’όσα συζητήσαμε χθες στην συνάντησή μας. Σε αυτήν την φράση καταλήξαμε παρατηρώντας τις περιγραφές κάποιων θεραπευόμενών μας από περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες (μετανάστες, έγχρωμοι, πρώην χρήστες, ανάπηροι, queer κτλ) σχετικά με την εμπειρία της ένταξης τους σε συγκεκριμένους χώρους εργασίας. Συγκεκριμένα μας έχουν μιλήσει για το πώς βλέπουν μερικές φορές να χρησιμοποιείται προσχηματικά η συμμετοχή τους σε εταιρίες, προτζεκτς και φιλανθρωπικά events (κάπως αναρωτιέμαι και τί αντίκτυπο μπορεί να έχει η γνωστή διαφήμιση για μαλλιά;), οι οποίες ναι μεν επιτρέπουν μεμονομένα σε ορισμένους λίγους να συμμετέχουν ή και να ανελιχθούν στους κόλπους μιας ομάδας “υψηλότερου κύρους”, το αποτέλεσμα όμως είναι να “ξεπλένεται” με αυτόν τον τρόπο η έλλειψη συμπερίληψης και ίσων δικαιωμάτων που ταλανίζει καθημερινά το σύνολο των μελών της συγκεκριμένης μη προνομιούχας κοινωνικής ομάδας.

Λίγα λόγια για τον Τοκενισμό…

Ο τοκενισμός (“tokenism”) συνίσταται στην ένταξη σε μία ευνοούμενη κοινωνική ομάδα, ενός μικρού αριθμού μελών μίας “υποτελούς” ομάδας που στο παρελθόν αποκλειόταν πλήρως αποκλειστικά και μόνο για να προβάλλεται αυτή ως διαφοροποιημένη και “πολιτισμικά πολύμορφη”. Ο τοκενισμός δεν είναι ειλικρινής -εξυπηρετεί μόνο την εικόνα- και συμβαίνει όταν ένα άτομο θεωρείται από την κυρίαρχη πλειονότητα ως μέλος μειονοτικής ομάδας: π.χ., ένας μαύρος μεταξύ λευκών που “εκπροσωπεί” όλους τους Μαύρους.

Πρόκειται για μια εξαιρετικά αποτελεσματική στρατηγική, µε σκοπό να αποθαρρυνθεί η συλλογική διαμαρτυρία της περιθωριοποιημένης ομάδας . Για παράδειγμα, το να επιτραπεί ακόμη και σε ένα μικρό ποσοστό (π.χ. 2%) των µελών μίας ομάδας “χαμηλού κύρους”, να μετακινηθούν σε μια ομάδα “υψηλότερου κύρους”, αποθαρρύνει την ομαδική αντίδραση και οδηγεί τα μέλη των ομάδων αυτών να προτιμούν το παράδειγμα της ατομικής απόπειρας για την “ανέλιξη” τους. Αυτό το μόλις 2% που κατορθώνει να “πετύχει” και να ενταχθεί στους κόλπους της “ευνοούμενης” ομάδας, είναι αρκετό δηλαδή για να παραμυθιάσει το υπόλοιπο 98% της “υποτελούς” ομάδας με το αφήγημα ότι ο μόνος τρόπος να “δικαιωθεί” κάποιος είναι να ενταχθεί με προϋποθέσεις στους κόλπους της, και όχι η συλλογική, δυναμική αντίδραση ενάντια στην αδικία.

Οι ειλικρινείς προθέσεις είναι ουσιώδεις όσον αφορά την ποικιλόμορφη αντιπροσώπευση, όμως στην περίπτωση του τοκενισμου πρόκειται για προσχηματική εύνοια, υποκριτικά θετική προαίρεση και απλό συμβολισμό για την “εξωθεν καλή μαρτυρία”.

Στα μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας συχνά προσχηματικά συμπεριλαμβάνεται μια γυναίκα, ένα έγχρωμο άτομο, ή ένας ομοφυλόφιλος στα πάνελ και στις εκπομπές. Ο τοκενισμός αφορά την ένταξη διαφορετικών χαρακτήρων επειδή «πρέπει».

Ο τοκενισμός απαντάται επίσης στην πολιτική, στις εταιρείες και στα γραφεία. Συχνά βλέπουμε ένα άτομο με “μειονοτική” ταυτότητα να λειτουργεί αποκλειστικά ως απλή προσθήκη στο έμψυχο δυναμικό, για να καθησυχάσει αυτούς που “απαιτούν” περισσότερη ποικιλομορφία και αντιπροσώπευση, στα πλαίσια μιας αφόρητης πολιτικής ορθότητας. Εάν κάποιος αναφέρεται με την ταυτότητά του, ενώ άλλοι όχι, τότε υπάρχει τοκενισμός (π.χ. “το μέλος του διοικητικού συμβουλίου μας από την Αφρική”). Ένα άλλο παράδειγμα είναι όταν κάποιος καλείται να κάνει μια παρουσίαση σε ένα συνέδριο, όχι ως αυθεντία στον τομέα του, αλλά ως άτομο συγκεκριμένης ταυτότητας, για παράδειγμα, “ως γυναίκα επιστήμων”.

Ένα άτομο τόσο εμφατικά διακριτό καθίσταται εξαιρετικά ορατό σε έναν οργανισμό, π.χ. ο μοναδικός έγχρωμος μεταξύ λευκών, ή το μόνο λευκό άτομο σε μια αίθουσα συνεδριάσεων γεμάτη ασιάτες. Αυτή η “ορατότητα” εκλύει πίεση εκπροσώπησης ολόκληρης της ομάδας, με αποτέλεσμα αυξημένο άγχος. Αυτά τα άτομα συχνά εργάζονται υπερβολικά για να είναι «καλοί» εκπρόσωποι της «ταυτότητάς τους», γεγονός που μπορεί να τα οδηγήσει σε εξάντληση, ενοχή, ντροπή και εξoυθένωση, ενώ ταυτόχρονα, μπορεί να αισθανθούν«αόρατα» εάν τα επιτεύγματά τους δεν αναγνωρίζονται και η συμβολή τους αγνοηθεί. Μπορεί επίσης να έχουν την αίσθηση ότι τα υπόλοιπα άτομα στον οργανισμό δεν τα γνωρίζουν πραγματικά ως άτομα και τα βλέπουν μόνο ως “εκπροσώπους ταυτοτήτων”. Έτσι προκύπτουν συναισθήματα μοναχικότητας, εσωστρέφειας, απογοήτευσης, θυμού, αδυναμίας, κατάθλιψης, εξάντλησης και άγχους.

Επιπλέον όσο κάποιοι συνεχίζουν να συμπεριλαμβάνονται συμβολικά στους κύκλους των “επίλεκτων”, το σύστημα της κοινωνικής ανισότητας μοιάζει στα μάτια των υπολοίπων δίκαιο, θεμιτό, εύλογο και νομιμοποιημένο. Έτσι ενεργοποιείται και ο μηχανισμός της αυτοενοχοποίησης. Αφού δηλαδή η κοινωνική ιεραρχία είναι δίκαιη, τότε, προφανώς, “φταίω εγώ που δεν τα καταφέρνω”, “που δεν είμαι ικανός”, “που δεν έχω επαρκείς δυνατότητες” κλπ. Πρόκειται για μια οργανωμένη συστημική σύγχυση η οποία συχνά δημιουργεί δραματικές αυταπάτες διότι παράγει μαζικά ανθρώπους που ονειρεύονται ένα καλύτερο ατομικό αύριο.

Ο τοκενισμός διαγράφει την πολυπλοκότητα των ταυτοτήτων των ανθρώπων, δημιουργεί “ταμπέλες” και “φίλτρα” για τις μειονοτικές ομάδες και συμβάλλει στην διάδοση αρνητικών στερεοτύπων και στην εμπέδωση μιας ενστικτώδους επιφυλακτικότητας.

Τέλος, ο τοκενισμός απενοχοποιεί τις ευνοούμενες ομάδες και τους δίνει τη δυνατότητα να υποστηρίζουν τη δικαιοσύνη του συστήματος απέναντι στα μέλη των “υποτελών” ομάδων.