Δημήτρης Σπύρου
Ψυχολόγος
Στέκομαι στο παράθυρο του σαλονιού. Ένα μικρό σαλόνι ενός ακόμη μικρότερου αστικού διαμερίσματος που κατασκευάστηκε μαζί με τόσα άλλα την ένδοξη εποχή της μεγάλης αστικοποίησης. Ο κόσμος θα πουν οι ιστορικοί της εποχής, εγκατέλειπε τις επαρχίες και την περιφέρεια προστρέχοντας στο κλεινόν άστυ, αναζητώντας μια καλύτερη τύχη, εργασία και εγγύτητα με τον αναπτυγμένο πολιτισμό. Αποζητούσε την είσοδό του στην βιομηχανική εποχή και με τα χρόνια στην τεχνολογική και πλέον στην μεταμοντέρνα εποχή. Τα υγρά απ’ τη βροχή τζάμια θολώνουν απ’ τις ανάσες μου που χτυπούν πάνω στο παγωμένο γυαλί αψηφώντας την κρυάδα που το σκεπάζει. Όπως τα υγρά τζάμια θολώνουν έτσι και η σκέψη μου παρασύρεται από ένα φαιό συλλογισμό.
Ο άνθρωπος κατάφερε να δημιουργήσει το μεγαλύτερο επίτευγμα στην ιστορία της ύπαρξής του. Οικοδόμησε τον πολιτισμό με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Ο Ντε Τοκβιλ Γάλλος πολιτικός στοχαστής και φιλόσοφος, γνήσιος εκφραστής του φιλελεύθερου ρεύματος το 19ο αιώνα θα πει κάποτε ο πολιτισμός έκανε το θαύμα του και ο άνθρωπος επέστρεψε σε μια πρωτόγονη κατάσταση.
Πρωτόγονη κατάσταση λοιπόν.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι από τα πιο προηγμένα «εργαλεία» της ύπαρξης μας. Έχει βαθιές ιστορικές ρίζες και πρόκειται για εκείνο το όργανο που το ενδιαφέρον των επιστημών έχει κυκλώσει μέσα από διάφορα πεδία. Ο εγκέφαλος έχει πολλά μέρη –κάτι το οποίο δεν άπτεται του παρόντος άρθρου να αναλυθεί- εκείνο όμως το μέρος που ενδιαφέρει στο παρόν είναι η αμυγδαλή. Η αμυγδαλή είναι ένα σύμπλεγμα νευρώνων το οποίο βρίσκεται κοντά στο εγκεφαλικό στέλεχος και ενοχοποιείται για την ενεργοποίηση των ενστικτωδών αντιδράσεων του ανθρώπου. Η λειτουργία της αφορά στην ενεργοποίηση των συναισθημάτων και κυρίως του συναισθήματος του φόβου. Το ενδιαφέρον είναι ότι θεωρείται μέρος του «πρωτόγονου» εγκεφάλου.
Οι έρευνες δείχνουν ότι η ενεργοποίηση της αμυγδαλής σε ανθρώπους που πάσχουν από κάποια αγχώδη ή φοβική διαταραχή είναι δηλαδή ευαίσθητοι περισσότερο από άλλους ανθρώπους σε ερεθίσματα τα οποία προκαλούν δυσανάλογο ως προς τα πολιτισμικά πρότυπα και τις κοινωνικές νόρμες φόβο, είναι ταχύτερη και μεγαλύτερη από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Είμαστε στα ορεινά της Φλώρινας, σε ένα πυκνό δάσος. Περπατάμε ένα ανοιξιάτικο πρωινό και ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αρκούδα η οποία κάνει την πρωινή της τσάρκα. Η αμυγδαλή ενεργοποιείται και το συναίσθημα του φόβου κυριαρχεί. Έπεται μια σειρά άλλων αντιδράσεων.
Διαβάζω ένα άρθρο σήμερα στο οποίο ο συγγραφέας περιγράφει εξαιρετικά τρομακτικά γεγονότα. Συγκεκριμένα αναφέρεται στην έκρηξη που συνέβη στο τέλος του Μαραθωνίου της Βοστόνης και στις εκρήξεις που μπορεί να πλήττουν τη Βαγδάτη ή διάφορες άλλες πόλεις της Μέσης Ανατολής. Επίσης ο καρκίνος προκαλεί αναρίθμητους θανάτους παγκοσμίως καθημερινά. Πρόκειται για τρομακτικά γεγονότα τα οποία δεν αφήνουν ασυγκίνητους πολλούς ανθρώπους. Για σκεφτείτε όμως για λίγο. Δώστε λίγο χρόνο στον εαυτό σας να αναλογιστεί τον τρόμο που προκαλεί μια πανδημία όπως ο νέος κορονοιός. Πολλοί άνθρωποι πεθαίνουν ή θα πεθάνουν από αυτή τη νέα νόσο. Τα δεδομένα είναι καταιγιστικά κα τα ποσοστά αποδεικνύουν τους κυρίως πληττόμενους πληθυσμούς. Επίσης αυτή η νέα εντελώς πρωτόγνωρη πανδημία αποκαλύπτει την ανετοιμότητα όχι απλώς και μόνο των συστημάτων υγείας να αντεπεξέλθουν σε μια τέτοια απειλή αλλά και τις ενδότερες δυναμικές που ο άνθρωπος ως κοινωνικό όν έχει αναπτύξει.
Είναι πραγματικά τρομακτικό και προκαλεί φόβο το πώς όλα αυτά έχουν αναδυθεί στην επιφάνεια αφού μια νέα πανδημία έχει ενσκήψει πάνω από τον ανθρώπινο πολιτισμό υπό την ευρύτερη έννοια. Ο φόβος διαχέεται μεταδοτικά με την ίδια ίσως και με μεγαλύτερη ταχύτητα απ’ ότι μεταδίδεται ο κορονοϊός. Φυσικά τα social media ενισχύουν μια τέτοια μεταδοτικότητα και μόλυνση. Πόσο μάλλον όταν δεν έχουν αναπτυχθεί «εμβόλια άγχους» όπως αναφέρουν οι επιστήμονες κυρίως της Ψυχολογίας. Ο φόβος παραλύει το ανθρώπινο κορμί και ο ανθρώπινος εγκέφαλος καθηλώνεται σε με διαρκή υπερεγρήγορση της αμυγδαλής.
Οι κυβερνήσεις λαμβάνουν μέτρα τα οποία όχι μόνο δεν υφαίνουν το συναίσθημα του φόβου αλλά αντίθετα το ενισχύουν. Μεταθέτουν την ανάληψη ευθύνης στους πολίτες διαρκώς και οι ίδιες θέτουν σε εφαρμογή δυστοπικά σχέδια προς αποφυγή της περεταίρω εξάπλωσης του υιού. Φυσικά τέτοιες επιχειρήσεις το μόνο που καταφέρνουν είναι απλώς η μείωση της ταχύτητας της εξάπλωσης του ιού. Ασκούν φοβική επίδραση στους πληθυσμούς οι οποίοι παραλύουν. Θολώνουν και έχοντας την ανάγκη να ερμηνεύσουν τα συμβαίνοντα πολλές φορές θα καταφύγουν σε παραφιλολογίες ή συνομοσιολογικά σενάρια. Ο άνθρωπος άλλωστε από τα αρχαία χρόνια στρεφόταν στους θεούς για να ερμηνεύσει ανεξήγητα για την εποχή του φαινόμενα. Οι θεοί πλέον έχουν αντικατασταθεί με τα social media και η ακατάσχετη καταγραφή και μοιρασιά πληροφοριών παρέχει τις απαραίτητες εξηγήσεις ακόμη και αν αυτές είναι ανυπόστατες στην πλειονότητα τους.
Ο φόβος παραλύει. Ο φόβος όμως μπορεί και να κινητοποιεί. Καταπιάνομαι με την κινητοποιητική μορφή του φόβου μάλλον από ανάγκη να αποδώσω νόημα σε ότι συμβαίνει αυτή την περίοδο. Πασχίζω να μείνω μετριοπαθής και ψύχραιμος απέναντι στα πράγματα. Αποφεύγω, καταβάλλοντας μεγάλα ποσά ενέργειας, να χορέψω στο χορό των δίπολων. Η διπολική σκέψη άλλωστε θεωρείται από την γνωστική επιστήμη μια γνωσιακή διαστρέβλωση. Με τη σειρά της οδηγεί σε ένα φαύλο κύκλο ενίσχυσης του φόβου και τελικά της εγκαθίδρυσης ενός προβλήματος.
Αν όμως δούμε το φόβο με όρους πιο διαλλακτικούς με όρους περισσότερο σφαιρικούς και υπό το πρίσμα μιας μη ντετερμινιστικής γραμμής, μπορούμε να αντιληφθούμε τον φόβο ως το σημείο έναρξης νέων προσωπικών αντιδράσεων. Να ξεκινήσουμε μέσα από αυτόν να θέτουμε νέους όρους στη ζωή μας, να ανακαλύψουμε τη δύναμη του νου και να ακούσουμε τον καλπασμό της φαντασίας που τρέχει απεριόριστη και αδέσμευτη από την έτοιμη εικόνα και την κατασταλτική δράση οποιουδήποτε άκαμπτου μηχανισμού.
Υπό αυτή τη νέα σκοπιά γεννιέται απέναντι στον ντε Τοκβιλ, το ερώτημα Τι είμαστε έτοιμοι να θυσιάσουμε για να επιτρέψουμε στον άνθρωπο να ανακάμψει από την πρωτόγονη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει ?
*ο τίτλος εμπνέεται από το ποίημα του Γ. Ρίτσου «Μυστική ανεξαρτησία» από την συλλογή «Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη»
Αυτά τα πέντε σύννεφα, σχεδόν ομοιόμορφα, σά να μας είναι
γνώριμα
Και κάπως αόριστα ευχάριστα,- πιθανόν ο αριθμός τους,
Πιθανόν η αναγνώριση πώς ακόμη μπορούμε να μετράμε
Ή απλώς και μόνο να παρατηρούμε. Αργότερα προσέξαμε
Τις αποχρώσεις- ένα ρόδινο πού λιώνει στο μενεξελί. Τότε
Ακούστηκε η σφυρίχτρα. Σηκωθήκαμε. Μας μέτρησαν
Μπροστά στην πύλη έναν έναν. Εμείς χαμογελούσαμε
Γνωρίζοντας καλά πως είχαμε μείνει
Έξω απ’ το μέτρημα τους, με τα πέντε σύννεφα και το νεαρό φεγγάρι.