Εισαγωγή
Δουλεύοντας με ανθρώπους και οικογένειες ερχόμαστε συχνά αντιμέτωπες ως θεραπεύτριες με δύσκολες αφηγήσεις και συνθήκες. Η χρήση κάποιων τεχνικών μπορεί να απεγκλωβίσει αφενός τη θεραπεύτρια από τη δυσκολία, δίνοντας μια νέα διάσταση στη θεραπευτική διαδικασία και αφετέρου μπορεί να διανοίξει καινούριους ορίζοντες σκέψης στα θεραπευόμενα άτομα χαρίζοντας τους νέες οπτικές σε σχέση με τις εμπειρίες και τα βιώματα τους. Οι θεραπευτικές τεχνικές ως μέρος μιας επιστημολογίας προσκαλούν τη θεραπεύτρια και τα θεραπευόμενα άτομα ή την οικογένεια σε μια συν-κατασκευή μιας νέας πραγματικότητας.
Ορισμένες τεχνικές ακολουθούν το μονοπάτι της θεραπείας δια του λόγου (όπως η αναπλαισίωση, η εστίαση, η χρήση μεθόδων επικοινωνίας), ενώ άλλες είναι πιο διαδραστικές-βιωματικές και προσκαλούν τα άτομα να μπουν στο ρόλο του/της γλύπτη/γλύπτριας, να ζωγραφίσουν, να σχεδιάσουν και να παίξουν ρόλους. Ο εμπλουτισμός της μέχρι πρότινος μονοδιάστατης αφήγησης του κάθε ατόμου με καινούριο μνημονικό υλικό ή περισσότερες συνδέσεις κι ερμηνείες μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά και ωθεί τους ανθρώπους σε μετακινήσεις και αλλαγές.
πηγή: pinterest
Τεχνικές
Σύμφωνα με τον John Edwards, τέσσερις βασικοί θεραπευτικοί παράγοντες πλαισιώνουν κάθε παρέμβαση: η επαφή με τη δυσφορία που συνήθως αποφεύγεται, η δοκιμή νέου επικοινωνιακού μοτίβου και νέων εμπειριών, η κατανόηση – επίγνωση του εαυτού: του εγώ, του άλλου και της μεταξύ τους δυναμικής, και η καλλιέργεια ελπίδας ότι η μετακίνηση είναι εφικτή. Στη συνέχεια, παρατίθενται ενδεικτικά παραδείγματα τεχνικών που αξιοποιούνται στο πεδίο της συστημικής και οικογενειακής θεραπείας.
Θετική Αναπλαισίωση
Σε αυτό το πλαίσιο, η θετική αναπλαισίωση (positive reframing) βασίζεται στην πεποίθηση ότι πίσω από κάθε αρνητική σκέψη, συμπεριφορά ή συναίσθημα υπάρχει μια θετική πρόθεση ή ένα θετικό χαρακτηριστικό του ατόμου. Γι’ αυτό και δεν εστιάζουμε στη συμπεριφορά, αλλά στην πρόθεση, θεωρώντας ότι τα άτομα κάνουν ό,τι καλύτερο μπορούν. Σαν τεχνική δεν φέρνει ριζικές αλλαγές, αλλά προσφέρει έναν καινούριο τρόπο θέασης των πραγμάτων. Είναι σημαντικό να είμαστε αυθεντικές, λέγοντας κάτι μόνο αν το πιστεύουμε και χωρίς να προσπαθούμε να πείσουμε τα άλλα άτομα.
Τμηματοποίηση
Όταν το πλαίσιο χρειάζεται προσωρινή αναδιάταξη, εφαρμόζεται η τμηματοποίηση (segmentation). Με τη σύμφωνη γνώμη όλων, ένα μέλος κατά τη διάρκεια μιας οικογενειακής συνεδρίας αποχωρεί για λίγο από τη συνεδρία, ώστε τα υπόλοιπα άτομα να επεξεργαστούν ελεύθερα θέματα που ίσως δυσκολεύονται να θίξουν μπροστά του. Η απουσία δημιουργεί διαφορετική ισορροπία: μπορεί να δώσει χώρο σε καταπιεσμένες φωνές ή να φέρει στην επιφάνεια ήδη υπάρχουσες τριγωνοποιήσεις.
Ο «φράχτης»
Αντίστροφα, ο «φράχτης» (guardrail) ενισχύει τη γονεϊκή συμμαχία, τη συνεργασία μεταξύ των γονέων, υποδεικνύοντας ότι όταν οι γονείς λειτουργούν ως ενιαία ομάδα, θέτουν όρια, δίνουν ξεκάθαρα μηνύματα στα παιδιά, μιλούν με μία φωνή και παρέχουν συνεπή καθοδήγηση στα παιδιά. Οι γονείς στέκονται κυριολεκτικά δίπλα‑δίπλα, αρχικά πιασμένοι χέρι‑χέρι και κατόπιν βραχίονα με βραχίονα, σχηματίζοντας ένα σταθερό «φράχτη» που συμβολίζει τα όρια και την ασφάλεια που παρέχουν στα παιδιά με συγκινητικό και απτό τρόπο. Αυτή η σωματική αναπαράσταση ενισχύει την ενότητα και τη συνέπεια στη γονική προσέγγιση. Είναι σημαντικό η επικοινωνία να λειτουργεί με πολλούς τρόπους: μέσω της φωνής, της όρασης, της αφής, της κίνησης. Αυτή την πολύπλευρη λειτουργία προσπαθεί να εξυπηρετήσει και η συγκεκριμένη τεχνική.
«Νέα Λόγια»
Τα «Νέα Λόγια» (New Talk) ενθαρρύνουν τα μέλη της οικογένειας να εκφράσουν σκέψεις και συναισθήματα που δεν έχουν μοιραστεί προηγουμένως, διακόπτοντας έτσι επαναλαμβανόμενα μοτίβα επικοινωνίας. Η θεραπεύτρια ζητά από ένα μέλος να πει σε ένα άλλο κάτι νέο, κάτι που δεν έχει πει ποτέ ξανά. Μπορεί να πει οτιδήποτε, αρκεί να μην το έχει ξαναπεί. Είναι μια τεχνική που προσπαθεί να καλλιεργήσει την αυθεντική σύνδεση και την κατανόηση. Αυτή η διαδικασία μπορεί να αποκαλύψει κρυμμένες ανησυχίες ή επιθυμίες, ενισχύοντας την ενσυναίσθηση και τη συνοχή της οικογένειας.
Αναπαραστάσεις
Μια άλλη πρακτική που επιτρέπει στη θεραπεύτρια να αποσυρθεί προσωρινά στο παρασκήνιο, προσκαλώντας τα μέλη να μιλήσουν απευθείας μεταξύ τους είναι οι αναπαραστάσεις (enactments). Μέσω της τεχνικής αυτής, αφενός η θεραπεύτρια αποκτά άμεση πρόσβαση σε κάποια από τα επικοινωνιακά μοτίβα των ατόμων ή των μελών μιας οικογένειας και αφετέρου όλα τα μέρη της θεραπευτικής διαδικασίας (θεραπευόμενα – θεραπευτές/τριες) γίνονται κοινωνοί των συναισθηματικών διαδράσεων που συνοδεύουν την επικοινωνία. Η θεραπεύτρια φέρνει εντός της συνεδρίας την αλληλεπίδραση των ατόμων ώστε να μπορέσει κι εκείνη, αλλά και τα υπόλοιπα άτομα να παρατηρήσει τους τρόπους αλληλεπίδρασης, τα μηνύματα που ανταλλάσσονται και τις συναισθηματικές διακυμάνσεις, έτσι ώστε να διευκολυνθεί μέσω της παρατήρησης ο αναστοχασμός και η δυνατότητα μετασχηματισμού.
Η αναπαράσταση μπορεί να αφορά κάποια συχνή σύγκρουση μεταξύ μελών της οικογένειας ή ακόμα ενδέχεται το ένα μέλος να καλείται να μιλήσει στη θέση ενός άλλου μέλους. Τη στιγμή εκείνη είναι πιθανόν υπό την επίδραση της παρουσίας των υπόλοιπων ατόμων – τα άλλα μέλη της οικογένειας και η θεραπεύτρια – τα ίδια τα άτομα να είναι σε θέση να παρατηρήσουν καλύτερα τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούν.
Επίσης, ο συλλογικός αναστοχασμός, η αναπλαισίωση και η ανατροφοδότηση διατηρούν τη δυνατότητα να λειτουργήσουν ενδυναμωτικά έτσι ώστε να μπορέσουν τα άτομα να μετακινηθούν από τα δυσλειτουργικά επικοινωνιακά μοτίβα που έχουν μέχρι εκείνη τη στιγμή υιοθετήσει.
πηγή: pinterest
Τεχνική της εστίασης
Στην ίδια λογική, η τεχνική της εστίασης, όπως αναφέρεται από τους Minuchin και Fishman (2007) μέσα από τη ματιά της δομικής προσέγγισης, παρομοιάζεται με τον όρο του zoom από το πεδίο της φωτογραφίας, κατά τον οποίο μια φωτογράφος επιλέγει και αποφασίζει που θα δώσει έμφαση με τον φωτογραφικό της φακό. Εστιάζοντας σε διαφορετικά σημεία κάθε φορά αναδεικνύονται οι διάφορες όψεις του ίδιου αντικειμένου, όπως π.χ. μια φωτογραφία ενός δέντρου μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες, απ’ όπου μπορούν να αποτυπωθούν άλλοτε ο κορμός, άλλοτε τα κλαδιά και ούτω καθεξής.
Στο πλαίσιο της συστημικής οικογενειακής θεραπείας, η θεραπεύτρια καλείται σε ένα πρώτο επίπεδο να επιλέξει μια εστίαση μέσα από όσα φέρνει το οικογενειακό σύστημα, η οποία είναι συμβατή με τον θεραπευτικό στόχο και το αντίστοιχο θεραπευτικό αίτημα. Η τεχνική της εστίασης μπορεί να συμβάλει στο να χαρτογραφήσει μια συγκεκριμένη περιοχή της οικογενειακής εμπειρίας αναδεικνύοντας παράλληλα χρήσιμες πληροφορίες για τους κανόνες που μπορεί να διέπουν τη διάδραση καθώς και σε άλλους τομείς της οικογένειας. Με αυτόν τον τρόπο μια θεραπεύτρια έχει τη δυνατότητα να μην παρασυρθεί από τον πλούτο του περιεχομένου της αφήγησης της οικογένειας. Χρειάζεται να επισημάνουμε πως αυτή η τεχνική είναι ιδιαίτερα χρήσιμη αλλά απαιτείται προσοχή στο να μην χαθεί η περιέργεια και για άλλα πεδία που αφορούν την οικογένεια καθώς και για εκείνα που μπορεί να διστάζει εκείνη να φέρει διατηρώντας έτσι την ομοιόσταση της.
Χαρτογράφηση
Η χαρτογράφηση είναι ένα εργαλείο που μας βοηθάει να αποτυπώσουμε τα όρια μεταξύ γονέων-παιδιών, τις σχέσεις των μελών (εγγύτητα – απόσταση), την ισχύ του εκάστοτε μέλους και τον βαθμό σύγκρουσης μεταξύ τους. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι αποτελούν απλές εκτιμήσεις και όχι δεδομένα. Μπορούμε να συμπεριλάβουμε εμπλεκόμενους φορείς, συστήματα που εισχωρούν πάνω στην οικογένεια, όπως είναι κάποιος φορέας ψυχικής υγείας. Μέσω της χαρτογράφησης έχουμε μια άμεση, ολιστική και πολύπλευρη αποτύπωση των σχέσεων του οικογενειακού συστήματος και μπορούμε να εξάγουμε πιο γρήγορα κάποιες πρώτες υποθέσεις.
πηγή: pinterest
Ζωγραφιές
Σε οικογένειες με παιδιά, οι ζωγραφιές και η ζωγραφιά ενός ονείρου (του παιδιού) γίνονται φιλόξενος τρόπος έκφρασης συναισθημάτων. Το σκεπτικό πίσω από αυτή την τεχνική είναι να αναδειχθεί και να προσεγγιστεί το συναισθηματικό εύρος των παιδιών, καθώς μπορεί να τους είναι δύσκολο να μιλήσουν ανοιχτά για το πως νιώθουν.
«Μέθοδος του Κύκλου»
Στη «Μέθοδο του Κύκλου» προσκαλείται όλη η οικογένεια για να ζωγραφίσει. Ζωγραφίζουμε ένα κύκλο σε ένα μεγάλο χαρτί, δίνουμε σε κάθε ένα άτομο από ένα αντίγραφο και τους ρωτάμε να τοποθετήσουν την οικογένειά τους σε ένα σημείο στο χαρτί. Έχουν την ευκαιρία να βάλουν τα μέλη μέσα ή έξω από τον κύκλο, να τα κάνουν μικρά ή μεγάλα, κοντά ή μακριά μεταξύ τους και να υποδείξουν όλα τα μέλη με έναν μικρότερο κύκλο. Είναι σημαντικό οι οδηγίες να δίνονται από την αρχή γιατί στη συνέχεια μπορεί να τροποποιήσουν το αποτέλεσμα. Ένα καίριο σημείο είναι το ποια άτομα/μέλη περιλαμβάνουν στην ζωγραφιά, ποια μέλη παραλείπουν, ποια είναι κοντά μεταξύ τους. Τα μέλη ζωγραφίζουν χωρίς να κοιτούν το ένα τα άλλα προκειμένου να μην έχουν άλλες ενδείξεις για το τι χρειάζεται να κάνουν.
Ειδικότερα, δεν θέλουμε να κοιτάνε τα παιδιά τι κάνουν οι γονείς. Οπότε χρειάζεται να διασφαλίσουμε το να μην κοιτάνε το ένα τα άλλα μέλη. Με την ολοκλήρωση από την πλευρά του κάθε μέλους, πηγαίνουμε στο καθένα μέλος ξεχωριστά και δείχνουμε τη ζωγραφιά του σε όλη την οικογένεια και προσκαλούμε την οικογένεια στο να μας πει τι βλέπει στη ζωγραφιά. Θα σχολιάσουν σε σχέση με το ποια άτομα επέλεξαν να τοποθετήσουν στον κύκλο, ποια άτομα παρέλειψαν, ποιο μέλος έχουν αναπαραστήσει ως πιο μεγάλο ή μικρό. Χρειάζεται προσοχή από πλευράς μας να μην κάνουμε σχόλια ερμηνείας παρά μόνο σε φαινομενολογικό επίπεδο και να αφήνουμε χώρο στα μέλη της οικογένειας να δημιουργήσουν τις δικές τους ερμηνείες.
πηγή: pinterest
Οικογενειακό Γλυπτό
Το οικογενειακό γλυπτό μεταφέρει τη διεργασία στο σώμα. Η τεχνική του οικογενειακού γλυπτού εντάσσεται ανάμεσα στις βιωματικές μεθόδους που δημιουργήθηκαν και καλλιεργήθηκαν από το ρεύμα των οικογενειακών θεραπευτικών προσεγγίσεων. Η Virginia Satir, πολλές φορές αποκαλούμενη «μητέρα της οικογενειακής θεραπείας», χρησιμοποιούσε τόσο την τέχνη και όσο και το παιχνίδι για να συμπεριλαμβάνει τα μικρά παιδιά στη θεραπεία. Η εν λόγω τεχνική αρχικά εισήχθη από τους Duhl, Kantor, & Duhl (1973).
Απεικονίζοντας τις περίπλοκες σχέσεις της οικογένειας, μέσα από τη στάση και τη θέση τους στον θεραπευτικό χώρο, προσφέρεται θεραπευτικά η ευκαιρία για μια πληρέστερη κατανόηση του ιδιαίτερου και πολύπλοκου οικογενειακού συστήματος. Ως τεχνική φαίνεται να αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο το οποίο πολύ άμεσα και κατανοητά μπορεί να εφαρμοστεί σε πολύ διαφορετικές συνθήκες ανεξάρτητου φύλου, ηλικίας, κοινωνικής τάξης ή του αναφερόμενου προβλήματος της οικογένειας. Αφήνει χώρο στο να αναδυθούν στο εδώ και τώρα οι αλληλεπιδράσεις των μελών μεταξύ τους, «παρακάμπτοντας τις εκλογικεύσεις» και αναδεικνύοντας πιο γρήγορα και κεντρικά τα θέματα που απασχολούν την οικογένεια.
Αρχικά, ένα μέλος της οικογένειας αναλαμβάνει το ρόλο του/της γλύπτη/γλύπτριας τοποθετώντας όλη την οικογένεια μέσα στο χώρο χωρίς λόγια, αποτυπώνοντας την εικόνα που έχει το ίδιο για τις σχέσεις της οικογένειας. Μετά την αποτύπωση της εικόνας αυτής έρχονται να συμπληρώσουν τα υπόλοιπα μέλη το πως νιώθουν αλλά και το αν τους ταιριάζει ή όχι.
Οι Schweitzer & Weber (1982) προσφέρουν ορισμένα καίρια χαρακτηριστικά όταν δουλεύουμε με γλυπτά. Ενθαρρύνουν τις θεραπεύτριες να θέτουν ερωτήσεις προς το μέλος που δημιουργεί τη σκηνή του γλυπτού σχετικά με:
- την απόσταση στον χώρο ως σύμβολο της συναισθητικής εγγύτητας, πχ «Ποιος στέκεται πόσο κοντά και πόσο μακριά από ποιον;»
- το πάνω/κάτω ως σύμβολο για την ιεραρχική δόμηση, πχ «Ποιος επιβάλλεται περισσότερο; Ποιος βρίσκεται πιο χαμηλά στην ιεραρχία λήψης αποφάσεων της οικογένειας;»,
- την μίμηση και τις χειρονομίες ως έκφραση διαφοροποιημένων οικογενειακών δομών, πχ «Ποιος αγγίζει ποιον; Ποιος κοιτάζει που; Ποιος στέκεται ίσως σκυφτός και με σφιγμένες γροθιές, ποιος με ανοιχτά χέρια;»
Στο μέλος που δρα σαν γλύπτρια/γλύπτης προτείνεται να αλλάξει, να πειραματιστεί με τα παραπάνω στοιχεία έως ότου να νιώσει ότι τον/την ικανοποιεί. Κατόπιν, τα υπόλοιπα μέλη παραμένουν στις θέσεις που τους δόθηκαν και ενθαρρύνονται να συνδεθούν με τα συναισθήματα της κάθε μιας θέσης.
Ενδεικτικές ερωτήσεις σε αυτό το σημείο:
- «Ποιο είναι το συναίσθημα του να βρίσκεσαι σε αυτή τη θέση;»
- «Ταιριάζει με το συναίσθημα που έχεις μέσα στην οικογένεια;»
- «Ήξερες ότι η γλύπτρια βλέπει έτσι την οικογένεια;»
- «Είναι κάτι που μπορεί ή χρειάζεται να αλλάξει;»
Η τεχνική του γλυπτού απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή από την πλευρά της θεραπεύτριας στο να αντέξει τυχόν συγκρούσεις ή εντάσεις με την οικογένεια ή και μεταξύ των μελών.
Alter Ego
Συμπληρωματικά, το alter ego δίνει φωνή σε όποιο μέλος συνήθως σωπαίνει. Το alter ego είναι μια χρήσιμη τεχνική και πρέπει να χρησιμοποιείται πολύ προσεκτικά. Η θεραπεύτρια κάθεται πίσω από το άτομο και μιλά εκ μέρους του. Μπορεί να διαλέξει η θεραπεύτρια ένα μέλος της οικογένειας που μιλά λιγότερο, προκειμένου να του δώσει φωνή. Ζητά την άδεια από το άτομο να καθίσει πίσω του, χωρίς να φαίνεται καθόλου, ώστε τα υπόλοιπα μέλη να βλέπουν μόνο το άτομο της οικογένειας. Είναι σημαντικό να μην μπαίνουμε απευθείας στα δύσκολα θέματα. Μπορούμε επίσης να πηγαίνουμε από το ένα μέλος στο άλλο και να μιλάμε εκ μέρους τους αντίστοιχα ως το «άλλο εγώ».
Η διάρκεια της τεχνικής καλό είναι να μην ξεπερνά τα 15’ γιατί συνήθως φέρει μεγάλη ένταση. Η δύναμη της τεχνικής είναι να πούμε αυτά που δεν θα έλεγε το άτομο και να εισάγουμε νέες πληροφορίες, νέα βιώματα, νέα κατανόηση στην οικογένεια. Ταυτόχρονα χρειάζεται προσοχή γιατί η θεραπεύτρια έχει τον πλήρη έλεγχο και αυτό μπορεί να φοβίσει την οικογένεια. Ζητάμε πάντα την άδεια των μελών για να χρησιμοποιήσουμε την τεχνική, ρωτώντας «Μπορώ να μιλήσω εκ μέρους σου; Αν πω κάτι με το οποίο δεν συμφωνείς, σε παρακαλώ να με σταματήσεις». Έμμεσα συνυποδηλώνεται ότι αν το μέλος δεν διορθώσει κάτι, παίρνει την ευθύνη αυτού που έχει ειπωθεί. Όταν αρχίσουν τα μέλη να διορθώνουν πολύ ή να μιλάνε, η τεχνική μπορεί να σταματήσει και η θεραπεύτρια να επιστρέψει στην θέση της, παίρνοντας το μήνυμα ότι δεν την χρειάζονται για να μιλήσουν.
Συνεργασία με συναδέλφισσες/ους
Μια επόμενη τεχνική επεκτείνει ακόμη περισσότερο το θεραπευτικό πλαίσιο μέσω της συνεργασίας με συναδέλφους/συναδέλφισσες: Σε ορισμένες συνεδρίες προσκαλείται συνάδελφος με συγκεκριμένη εξειδίκευση στο ζήτημα που απασχολεί την οικογένεια. Σε μια συνεδρία με έναν πατέρα και τον 10χρονο γιο του, η/ο συναδέλφισσα/συνάδελφος παρουσιάζεται από την κύρια θεραπεύτρια ως ένα πρόσωπο με εξειδίκευση στο πεδίο ενδιαφέροντος, σε αυτό που απασχολεί αυτή την οικογένεια. Στην προκειμένη περίπτωση, η/ο συναδέλφισσα/συνάδελφος που προσέρχεται προχωρά σε μια κατ’ ιδίαν συνάντηση υπό τη μορφή αξιολόγησης με το παιδί της οικογένειας, το οποίο και περιγράφεται ως ο «αναγνωρισμένος ασθενής» (identified patient – IP). Είναι σημαντικό να συμπεριληφθεί το σύνολο της οικογένειας και η ανατροφοδότηση από την πλευρά της/του συναδέλφισσας/συναδέλφου να γίνεται με τρόπο που να μην απομονώνει τα μέλη της οικογένειας και να μην ενισχύεται η θέση ότι το παιδί είναι «το πρόβλημα» που χρειάζεται να διορθωθεί.
Επιπλέον, στο πλαίσιο της θεραπευτικής διαδικασίας οι δύο θεραπευτές/θεραπεύτριες συζητούν και αναστοχάζονται συνομιλώντας μπροστά στην οικογένεια. Με αυτόν τον τρόπο ενισχύεται η στάση της οικογένειας στην ενεργητική ακρόαση όσων λέγονται από τις/τους θεραπεύτριες/θεραπευτές. Βασίζεται στη θέση πως μερικοί άνθρωποι μπορεί να ακούνε πιο προσεκτικά όταν δεν τους απευθύνεται κάποιος άμεσα. Η πρόσκληση αυτού του/της συναδέλφου/συναδέλφισσας μπορεί να πραγματοποιηθεί εντός μιας μόνο συνεδρίας. Παράλληλα, σε άλλη περίπτωση μπορεί να προσκληθεί μια συναδέλφισσα για μισή μόνο ώρα προκειμένου να συμμετέχει στην αναστοχαστική συνομιλία με τον/την κύριο/κύρια θεραπεύτρια/θεραπευτή.
Ο/Η συγκεκριμένος/συγκεκριμένα θεραπευτής/θεραπεύτρια χρησιμοποιεί σποραδικά και στοχευμένα έναν/μια δεύτερο/η θεραπευτή/θεραπεύτρια και όχι σε μια σταθερή βάση, κάνοντας οικογενειακή θεραπεία με δύο θεραπευτές/τριες. Συνδυαστικά, μπορεί να αξιοποιηθεί η ομάδα πίσω από τον καθρέφτη ή ακόμα και η αναστοχαστική ομάδα, προσφέροντας μια νέα προοπτική και θέση. Ως εκ τούτου, ένα συνεργατικό πλαίσιο θεραπευτικής δουλειάς ενισχύει και επιταχύνει την θεραπευτική εξέλιξη.
Το γράμμα
πηγή: pinterest
Η τεχνική του γράμματος, επίσης, έχει εκτεταμένα χρησιμοποιηθεί εντός του πεδίου της συστημικής και οικογενειακής θεραπείας. Βασικός στόχος τους είναι να ενισχύουν τα θεραπευόμενα άτομα δεσμεύοντάς τα στη θεραπευτική διαδικασία. Διάφοροι συγγραφείς και θεραπευτές του πεδίου όπως ο Bruner, οι White & Epston και ο Elkaim διατείνονται πως ο γραπτός λόγος στη θεραπεία αποδίδει νόημα στις ζωές των θεραπευόμενων ατόμων μέσα από τις αφηγήσεις που υφαίνονται από τις εμπειρίες τους.
Επιπλέον, συμβάλλει στην ανάπτυξη ενός ουσιαστικού εσωτερικού διαλόγου, στην καλλιέργεια της αυτοεκτίμησης και της εκτίμησης του άλλου αλλά και της αποδοχής του εαυτού και του άλλου. Παρατηρούνται πληθώρα εκδοχών αυτής της τεχνικής, μερικά παραδείγματα αποτελούν το «γράμμα στον παλιό μου εαυτό», το «γράμμα στο παιδί που ήμουν», «το γράμμα της ευγνωμοσύνης», το «γράμμα της κινητοποίησης» κ.ά.. Ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί το γράμμα υπό το πρίσμα είτε της αφηγηματικής προσέγγισης είτε μιας περισσότερο συνθετικής ματιάς, επηρεάζεται τόσο από την πλευρά της θεραπευόμενης όσο και από την ίδια την θεραπεύτρια.
Αξιοποιώντας την τεχνική του γράμματος προσφέρεται η ευκαιρία να αναδυθούν και να κατασκευαστούν νέες αφηγήσεις, να εκφραστούν οι εσωτερικοί διάλογοι που επηρεάζουν με καίριο τρόπο τις συναισθηματικές εκφάνσεις και εκδηλώσεις του ατόμου. Όλα τα παραπάνω δημιουργούν παράλληλα νέες οπτικές και συνεπώς καινούργια νοήματα.
Dreaming
Στην ίδια λογική, η τεχνική dreaming ανοίγει χώρο για φωνές που δεν περιορίζονται από το «πρόβλημα». Οι άνθρωποι συνήθως έρχονται στη θεραπεία με κυρίαρχες αφηγήσεις, οι πιο πολλές από τις οποίες είναι εστιασμένες στο πρόβλημα, στον πόνο, στον εγκλωβισμό κλπ. Με την τεχνική του dreaming, η θεραπεύτρια μπορεί να δώσει χώρο σε μια νέα αναδυόμενη φωνή, που ξεφεύγει από το «πρόβλημα» και βλέπει στο πεδίο δυνατότητες κι ευκαιρίες για αλλαγές. Έτσι, επέρχεται μια εσωτερική αλλά και εξωτερική, σταδιακά, μετακίνηση. Ταυτόχρονα, η δυνατότητα να μπορούν τα άτομα να ονειρεύονται και να υπάρχει μια επικύρωση αυτής της αφήγησης δίνει χώρο και υπόσταση σε αυτό που ονομάζουμε πολυφωνικός εαυτός. Όλα τα παραπάνω συνιστούν τα ψυχικά αποθέματα των ανθρώπων, τα οποία είναι ικανά να δώσουν ώθηση και δύναμη για μετασχηματισμούς. Τέλος, όταν οι άνθρωποι βιώνουν συχνά την απόρριψη, την εγκατάλειψη, την ακύρωση, είναι σημαντικό να τους υπενθυμίζουμε ότι οι παραπάνω ποιότητες απευθύνονται σε ένα μέρος του εαυτού τους, το οποίο μπορεί να μην γίνεται αποδεκτό, κι όχι στο σύνολό τους. Αυτή η οπτική της τμηματοποίησης στο μέρος και στο όλο, δίνει μια αίσθηση ανακούφισης στους ανθρώπους, καθώς μπορούν να δουν ότι υπάρχουν μέρη του εαυτού τα οποία συνδέονται με την αξία και την αξιοπρέπεια.
Μερικοί τρόποι που μπορεί να δουλέψει κανείς με τα αποθέματα, το dreaming και τον πολυφωνικό εαυτό, είναι το καταξιωτικό δέντρο, ο χάρτης των ονείρων, ο εαυτός σαν μεγάλη βεντάλια (η βεντάλια χρησιμοποιείται ως σύμβολο του πολυφωνικού εαυτού).
Μιλώντας για τη συστημική και οικογενειακή θεραπεία, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τις μεταμοντέρνες και μετανεωτερικές προσεγγίσεις των τελευταίων ρευμάτων στον τρόπο με τον οποίο εμπερικλείουν, επανανοηματοδοτούν και διευρύνουν την έννοια των τεχνικών. Ειδικότερα, η προσέγγιση της συνεργατικής θεραπείας, όπως αναφέρει η Harlene Anderson (2014), τοποθετεί στο επίκεντρο της ως βασική συνιστώσα την έννοια της φιλοσοφικής στάσης της θεραπεύτριας, δηλαδή “έναν τρόπο να είμαι” μέσα στη σχέση και τη συζήτηση.
Συμπερασματικά
Υπό αυτό το επιστημολογικό πρίσμα της μεταμοντέρνας οπτικής για την γνώση και τη γλώσσα, ορισμένα χαρακτηριστικά της φιλοσοφικής στάσης μιας θεραπεύτριας αποτελούν το να «είσαι μαζί με» το θεραπευμένο άτομο σε ένα συμμετοχικό και οριζόντιο τρόπο. Εμπεριέχει έναν διαλογικό τρόπο σκέψης ο οποίος αντιβαίνει στην μονολογική κυρίαρχη αυθεντία του ειδικού, μεταβαίνοντας παράλληλα προς μια θέση του «μη γνωρίζειν» στο θεραπευτικό ρόλο, χωρίς τον περιορισμό ενός προκαθορισμένου τρόπου δουλειάς. Ως στόχος ορίζεται το να δημιουργηθεί ένας «διαλογικός χώρος» στον οποίο θα υπάρχει η ευκαιρία να κατασκευαστούν από κοινού σημαντικές, παραγωγικές και συνεργατικές σχέσεις με τα θεραπευόμενα άτομα.
Οι πιο σύγχρονες προσεγγίσεις της συστημικής ψυχοθεραπείας, λοιπόν, προσκαλούν τους/τις θεραπευτές/τριες σε ένα θεραπευτικό μοντέλο που αγκαλιάζει τη συνκατασκευή. Θεραπευτές/τριες και θεραπευόμενοι/ες συνδιαλέγονται από κοινού σχετικά με τους στόχους της θεραπείας, τα εκάστοτε αιτήματα, αλλά και την πορεία της θεραπείας. Σε αυτό το πλαίσιο ο/η θεραπευτής/θεραπεύτρια απεκδύεται τον μανδύα του ειδικού, μοιράζεται προσωπικά βιώματα ή αδυναμίες, όπου κρίνει ότι αυτό συμβάλει στη θεραπευτική διαδικασία, και επιτρέπει στο θεραπευόμενο άτομο να γνωρίζει κάποιες από τις σκέψεις του/της σχετικά με τη θεραπεία. Η προσέγγιση αυτή προσκαλεί τα άτομα σε μια θέση ελέγχου και διαμέσου της εμπιστοσύνης που αυτή η θέση περιλαμβάνει, τα συνοδεύει σε μετασχηματιστικές διαδικασίες.
Στα πυρηνικά σημεία της θεραπείας θα τοποθετούσαμε αναμφισβήτητα τη θεραπευτική σχέση που καλλιεργείται μεταξύ θεραπευτή/τριας και θεραπευόμενου/ης. Είναι η σχέση εκείνη που θα επιτρέψει στα άτομα να μοιραστούν τα δυσκολεμένα τους κομμάτια, θα νιώσουν την αποδοχή να φροντίζει τα ευάλωτα σημεία τους και θα τα καταστήσει ικανά να κάνουν ανοίγματα σε νέες αφηγήσεις. Στην πορεία αυτή η κάθε τεχνική και η κάθε προσέγγιση διατηρεί την αξία της, αλλά ο συνδυασμός τους είναι πολύ πιθανόν να φανεί πιο αποτελεσματικός. Ως εκ τούτου είναι σημαντικό να είμαστε ενήμεροι/ες για τα διαφορετικά θεωρητικά πλαίσια της ψυχοθεραπείας, αλλά παράλληλα να μπορούμε να αφουγκραζόμαστε τις διαφορετικές ανάγκες ή τις διαφορετικές φάσεις ζωής των ατόμων, έτσι ώστε να αντλούμε από το θεωρητικό μας οπλοστάσιο το κατάλληλο εργαλείο.
Βιβλιογραφία
Anderson, H., & Gehart, D. (Επιμ.). (2014). Συνεργατική θεραπεία: Σχέσεις και συνομιλίες που κάνουν τη διαφορά. Αθήνα: Εκδόσεις University Studio Press.
Armstrong, S. A., & Simpson, C. S. (2002). Expressive arts in family therapy: Including young children in the process. The Family Journal, 10(1), 17–23. https://doi.org/10.1177/1066480702101004
Bruner, J. (1986). Actual minds, possible worlds. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Duhl, F. J., Kantor, D., & Duhl, B. S. (1973). Learning space, and action in family therapy: A primer of sculpture. Seminars in Psychiatry, 5(2), 167–183.
Elkaim, Μ. (1985).
Γιωτσίδη, Β., & Νικολάτου, Ε. Κ. (2022). Η Αφηγηματική Προσέγγιση στην Πράξη: Τεχνικές ενδυνάμωσης και εργαλεία αξιολόγησης της αφήγησης. Εκδόσεις Gutenberg.
Γκότσης, Η. (2019). Η Γραμματική των Αποθεμάτων: η αξιοποίηση της καταξιωτικής συστημικής διερεύνησης για τη σύνδεση με τα αποθέματα, τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τα όνειρα των ανθρώπων. Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός.
Goldenberg, I., & Goldenberg, H. (2005). Οικογενειακή θεραπεία: Μια επισκόπηση (Ν. Κουβαράκου, Μετ.; Ε. Μακρυγιάννη, Επιμ.). Αθήνα: Εκδόσεις Έλλην.
Minuchin, S., & Fishman, H. C. (2007). Τεχνικές οικογενειακής θεραπείας. Αθήνα: Εκδόσεις Ερευνητές.
Παναγιωτίδου, Μ. (2022). Τέχνη και οικογενειακή θεραπεία. Συστημική Σκέψη & Ψυχοθεραπεία, 21(9). https://hestafta.org/en/journal/systemic-thinking-psychotherapy/issue/21/art-and-family-therapy
Schweitzer, J., & Weber, G. (1982). Systemic interventions: Foundations and applications. Vandenhoeck & Ruprecht.
Shilts, L. G., & Ray, W. A. (1991). Therapeutic letters: Pacing with the system. Journal of Strategic and Systemic Therapies, 10(3–4), 92–99. https://doi.org/10.1521/jsst.1991.10.3-4.92
Σταλίκας, Α., Γιωτσίδη, Β., & Καρακασίδου, Ε. (Επιμ.). (2020). Κατακτώντας την ευημερία: Θετικές παρεμβάσεις, τεχνικές και βιωματικές ασκήσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος.
Therapy Network. (χ.χ.). Τεχνικές και Εργαλεία για την Οικογενειακή Θεραπεία [Εκπαιδευτικό βίντεο]. https://therapynetwork.eu/product/tehnikes-kai-ergaleia-gia-tin-oikogeniaki-therapeia
von Schlippe, A., & Schweitzer, J. (2008). Systemic interventions: Foundations and applications [in German]. Vandenhoeck & Ruprecht.
White, M., & Epston, D. (1990). Narrative means to therapeutic ends. W. W. Norton & Company
Σύνταξη Εργασίας:
Ευχαριστούμε πολύ τις Βασιλική Ζουριδάκη, Δανάη Τσιάμη, Κατερίνα Σπυρίδου και Κατερίνα Κατρατζή – εκπαιδευόμενες θεραπεύτριες στη συστημική ψυχοθεραπεία στις ΣΥΝΗΧΗΣΕΙΣ