Μερικά εισαγωγικά για το γενεόγραμμα
Το γενεόγραμμα αποτελεί μια απεικόνιση του οικογενειακού δέντρου του ατόμου μέσω συμβόλων και γραμμών. Σχετίζεται κυρίως με τη συστημική θεωρία για την οικογένεια του Bowen, σύμφωνα με την οποία η οικογένεια λειτουργεί ως συναισθηματική μονάδα – ένα άτομο αξιολογείται καλύτερα και κατανοείται όχι μεμονωμένα, αλλά μάλλον σε συνδυασμό με την οικογενειακή μονάδα. Με βάση αυτό, είναι φυσικό τα μέλη της οικογένειας να συνδέονται στενά συναισθηματικά και να δείχνουν αλληλεξάρτηση στις σκέψεις, τις πράξεις και τα συναισθήματά τους.
Η θεωρία του Bowen αναφέρει ότι η δράση ενός μέλους της οικογένειας επηρεάζεται και επηρεάζει την αντίδραση ενός άλλου. Η ισορροπημένη συμπεριφορά κάθε μέλους δημιουργεί αρμονία μέσα στην οικογενειακή μονάδα. Από την άλλη πλευρά, η δυσλειτουργική συμπεριφορά μπορεί να διαταράξει την ισορροπία και να οδηγήσει σε μια σειρά αντιδράσεων που μπορεί να επηρεάσουν ολόκληρη την οικογένεια. Στο γενεόγραμμα λοιπόν καταγράφονται πληροφορίες για τα μέλη της οικογένειας, τις συναισθηματικές συνδέσεις τους, τις σχέσεις τους, αλλά και κομβικά γεγονότα στον κύκλο ζωής του οικογενειακού συστήματος (ασθένειες, διαζύγια, γεννήσεις, θάνατοι) έως και τρεις γενιές πίσω τουλάχιστον. Παρατηρώντας το γενεόγραμμα, μπορούμε να εξετάσουμε την οικογένεια διαχρονικά, να εντοπίσουμε μοτίβα, τραύματα, αποθέματα και πρότυπα που επαναλαμβάνονται από γενιά σε γενιά. Το γράφημα του γενεογράμματος λειτουργεί ως χάρτης, που αποκαλύπτει και ακολουθεί η λεκτική αφήγηση ή διήγηση του ατόμου. Η διήγηση αυτή περιλαμβάνει την αντίληψη για τα γεγονότα και τις εμπειρίες, όπως αυτά έχουν βιωθεί απ’ το ίδιο χωρίς να υπάρχει σωστό και λάθος (Stylianoudi, 1996). Το γενεόγραμμα μπορεί επιπλέον, να δουλευτεί γενεαλογικά (εκεί που γεννιέται μια ιστορία) οριζόντια στην γενιά και οικογένεια του/της θεραπευόμενου /ης , αφορά, δηλαδή, τον δικό του/της ιστορικό χρόνο, αλλά και δια γενεαλογικά (επιδράσεις από προηγούμενες γενιές). Επίσης μας επιτρέπει να διερευνήσουμε την επίδραση της κουλτούρας (αρχαιολογία) και τις ποιότητες που αναδύονται.
Η τεχνική του γενεογράμματος στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό και στην Πολυγενεολογική προσέγγιση στη Θεραπεία Οικογένειας, η οποία δεν διαφέρει ουσιαστικά από τη θεώρηση του Bowen. Αυτή η προσέγγιση αναγνωρίζει ότι η οικογένεια μπορεί να είναι ταυτοχρόνως το πρόβλημα και η λύση για τα μέλη της. Στόχος λοιπόν της θεραπείας είναι να αυξηθούν οι θετικές επιρροές της οικογένειας για την επίλυση των προβληματικών περιοχών.
Εκτός όμως από τις δύο προαναφερθείσες θεωρητικές προσεγγίσεις, οι οποίες είναι και οι βασικότερες για την ανάπτυξη της τεχνικής του γενεογράμματος, υπάρχουν και άλλες κλινικές θεωρίες του γενεογράμματος οι οποίες προέρχονται από τη μελέτη:
α. της ένταξης της οικογένειας στο ευρύτερο κοινωνικό σύστημα.
β. της απεμπλοκής του συστήματος.
γ. της αποσαφήνισης των οικογενειακών προτύπων.
δ. της επαναπλαισίωσης – αποσυμφόρησης των οικογενειακών προβλημάτων.
ε. της σύνδεσης της οικογένειας με την ιστορία της.
Λήψη και δημιουργία γενεογράμματος
Η δημιουργία ενός γεννεογράμματος περιλαμβάνει τρία στάδια:
1) Την χαρτογράφηση της οικογενειακής δομής
2) Την καταγραφή των πληροφοριών γύρω από την οικογένεια
3) Την γραμμική απεικόνιση των οικογενειακών σχέσεων (McGoldrick & Gerson, 2020).
Για την παρούσα εργασία
Έγινε λήψη του γενεογράμματος από μια θεραπευόμενη, την Χ. Πραγματοποιήθηκαν δύο συναντήσεις με στόχο την λήψη πληροφοριών για την συν- κατασκευή του γενεογράμματός της. Όταν ξεκινήσαμε την παρατήρηση του γενεογράμματος απλωνόντουσαν μπροστά μας πολλές ασθένειες, δυσκολεμένες- συγκρουσιακές σχέσεις, έλλειψη συναισθηματικής έκφρασης, κλειστή επικοινωνία, απώλειες και περιοριστικές πεποιθήσεις. Όσο ανοίγαμε το πλαίσιο των αφηγήσεων και των συνδέσεων με την Χ. μετακινηθήκαμε από τα αδιέξοδα των κυρίαρχων αφηγήσεων στην ελπίδα που πρόσφεραν οι δυνατότητες και η συναισθηματική προίκα, που είχε αποκτήσει αυτός ο άνθρωπος ακόμη και μέσα από την διαχείριση κρίσεων.
Η ανίχνευση των μεταβολών που σημειώνονται κατά την περίοδο γεννήσεων, θανάτων, ασθενειών και άλλων μεταβατικών γεγονότων μας οδηγεί σε υποθέσεις σχετικά με τον τρόπο προσαρμοστικότητας της οικογένειας. Σε αυτή την οικογένεια φαίνεται να υπήρχε η προσαρμογή στις μεταβάσεις κυρίως από τις γυναίκες που με έναν τρόπο πραγματοποιούσαν μετακινήσεις, ώστε να επιβιώσουν τα οικογενειακά συστήματα. Το παρελθόν μιας οικογένειας και η σχέση των μελών της με αυτό παρέχουν σημαντικές ενδείξεις γύρω από τους κανόνες που διέπουν την οικογένεια, τις προσδοκίες τους και τους τρόπους οργάνωσης. Η προσοχή μας εστιάζεται στο πως αλλάζουν τα οικογενειακά μοτίβα σε διαφορετικές περιόδους. Η χρονική στιγμή γέννησης κάθε παιδιού στην ιστορία της οικογένειας μπορεί να επηρεάσει την εξέλιξη της. Παραδείγματος χάριν, ένα παιδί που γεννιέται την ίδια περίπου εποχή που επέρχεται μια κρίση στο σύστημα, η κρίση αυτή ενδέχεται να επηρεάσει την προσαρμοστικότητα, να επιφέρει διατάραξη των ρόλων, την ανάπτυξη συμπτωμάτων ή όχι σε μια οικογένεια.
Επιπλέον, οι ετικέτες και τα παρατσούκλια που χρησιμοποιούνται από τα μέλη της οικογένειας είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικά. Παρατηρείται, να έχει το κάθε μέλος της οικογένειας μια ταμπελίτσα που είναι γνωστή σε όλη την οικογένεια και η οποία περιγράφει αλλά και περιχαρακώνει τη θέση του μέσα στο σύστημα.
Στο γενεόγραμμα κληθήκαμε να εξετάζουμε πως συνδέονται τα γεγονότα και οι αλλαγές στην οικογενειακή λειτουργία. Ο σκοπός μας δεν ήταν μόνο να ακολουθήσουμε τα ίχνη σημαντικών οικογενειακών γεγονότων αλλά επίσης να τοποθετήσουμε την εξέλιξη της οικογένειας στον ιστορικό χρόνο. Το ιστορικό συγκεκριμένων προβλημάτων μας δίνει την ευκαιρία να δούμε πως αλλάζουν τα οικογενειακά μοτίβα σε διαφορετικές περιόδους. Αναζητήσαμε τους διαφορετικούς τρόπους που τα μέλη σχετίζονται μεταξύ τους, τη λειτουργία και τους ρόλους που κάθε άτομο λάμβανε στην οικογένεια.
Πλαίσιο και Ιστορικό
Η Χ. είναι μια γυναίκα 38 ετών, κοινωνική επιστήμονας, η οποία ζει τα τελευταία περίπου 10 χρόνια στην Αθήνα με τον σύντροφό της. Η Χ. έχει καταγωγή από ένα μικρό νησί, όπου μεγάλωσε μέχρι τα 18 της και έπειτα έφυγε για σπουδές σε μια άλλη πόλη. Εκεί γνώρισε και τον σύντροφό της. Η Χ. έχει μια αδερφή 45 ετών που έχει δημιουργήσει την δική της οικογένεια. Οι γονείς τους ζουν μαζί στην πόλη καταγωγής τους. Η Χ. πριν ένα χρόνο έλαβε διάγνωση αυτοάνοσου νοσήματος σε ηλικία 37 ετών ακριβώς όπως και η μητέρα της. Το ζήτημα αυτό που αντιμετωπίζει δεν το έχει μοιραστεί με την οικογένειά της προς το παρόν. Οι γονείς της δεν έχουν προηγούμενους γάμους. Η μητέρα της Χ. έχει ακόμη δύο αδέρφια (ένα αδερφό μεγαλύτερο 7 χρόνια και μία αδερφή μικρότερη 9 χρόνια) είναι δεύτερη σε σειρά γέννησης. Ο μητρικός παππούς πέθανε σε ηλικία 49 ετών από καρδιακά προβλήματα, η μητρική γιαγιά ζει με την αδερφή της. Από την άλλη πλευρά, ο πατρικός παππούς και η πατρική γιαγιά έχουν πεθάνει κάποια χρόνια τώρα. Ο πατέρας της Χ. έχει ένα μικρότερο αδερφό (5 χρόνια).
Από την πρώτη συνάντηση εξηγήθηκε στην θεραπευόμενη το πλαίσιο, η διαδικασία και ξεκινήσαμε βήμα-βήμα να δημιουργούμε το χάρτη της οικογένειά της (τρεις γενεές). Στο παρόν γενεόγραμμα είδαμε σχέσεις, δημογραφικά στοιχεία, ασθένειες, ρόλους, αφηγήσεις μεγαλώματος, μοτίβα, σημαντικά πρόσωπα αλλά και τα αποθέματα. Η θεραπευόμενη ήταν αυθεντική, ανοιχτή και φάνηκε πως πολλές από τις πληροφορίες που έφερε τις έχει επεξεργαστεί στην προσωπική της θεραπεία. Το γενεόγραμμα βοηθά να έχεις ένα ευρύ ιστορικό πολλών προσώπων και των σχέσεων τους, συμβολοποιημένο σε ένα καμβά. Ένας χάρτης γεγονότων, αλληλεπιδράσεων και αφηγήσεων.
Αναστοχασμοί και υποθέσεις
Παρακάτω, παρατίθενται κάποιοι αναστοχασμοί και υποθέσεις της ομάδας εργασίας γύρω από κάποιους θεματικούς άξονες που αποφασίσαμε να διερευνήσουμε όπως η δομή, οι συμμαχίες, τα τρίγωνα και οι σχέσεις στην οικογένεια, τα σημαντικά γεγονότα, πρόσωπα και τα αποθέματα στην ιστορία της Χ., καθώς επίσης και τα διαγενεακά μοτίβα που φαίνεται να επαναλαμβάνονται.
Παρατηρώντας το γενεόγραμμα της Χ. εντοπίσαμε τα εξής:
Στην οικογένεια της Χ. υπάρχουν χρόνιες ασθένειες οι οποίες ταλαιπωρούν τις γυναίκες της οικογένειας. Η ασθένεια αντιμετωπίζεται πολλές φορές σαν απόθεμα αλλά παράλληλα είναι και κάτι το οποίο ‘’δε συζητιέται’’ στην οικογένεια. Η Χ. διαγνώστηκε με αυτοάνοσο στα 37 της χρόνια, διάγνωση την οποία έλαβε και η μητέρα της στην ίδια ηλικία. Η μητέρα της νόσησε επίσης με καρκίνο καθώς και η μητρική γιαγιά με καρκίνο. Στην οικογένεια της Χ. υπάρχει η πεποίθηση πως το «άγχος αρρωσταίνει» γι’ αυτό και δε συζητάνε γύρω από τις ασθένειες, με αποτέλεσμα τα άτομα που νοσούν να το βιώνουν αρκετά μοναχικά. Συγκεκριμένα, η Χ. δεν έχει ανακοινώσει σε κανένα μέλος της οικογένειας πως έχει αυτοάνοσο καθώς ανησυχεί πως θα δυσκολευτούν πολύ να το διαχειριστούν και θα προκαλέσει πρόσθετο άγχος στην ίδια και σε αυτούς. Ούτε η μητέρα της επικοινωνούσε τις δυσκολίες της σε σχέση με την ασθένεια και σύμφωνα με τη Χ. η μητέρα «έκανε την ασθένεια δύναμή της». Η θεραπευόμενη φάνηκε στην αφήγησή της να είναι πιο προστατευτική με την οικογένεια της μητέρας της καθώς από την μητρική γραμμή αναδύθηκαν τα περισσότερα αποθέματα αλλά και τα σημαντικά για την ζωή της και το προχώρημά της πρόσωπα.
Οι γυναίκες στην οικογένεια της Χ. (μητέρα, μητρική γιαγιά, πατρική γιαγιά) αναφέρονται ως ηρωίδες και δυναμικές, οι οποίες στήριξαν την οικογένεια παρόλο που νόσησαν, σε αντίθεση με τους άνδρες της οικογένειας (πατρικοί παππούδες, θείοι) οι οποίοι φαίνονται πιο ευάλωτοι, αποδυναμωμένοι και αποσυρμένοι. Ειδικότερα, η Χ. χαρακτηρίζει την πατρική γιαγιά της «βαρύ πυροβολικό και δυναμική» και τη μητρική γιαγιά της «δυναμική και ηρωίδα». Τον ίδιο χαρακτηρισμό αποδίδει και στη μητέρα της, «ηρωίδα». Τόσο στην οικογένεια προελεύσεως του πατέρα αλλά και της μητέρας, οι γυναίκες ήταν εκείνες που είχαν αναλάβει τον ρόλο της φροντίστριας και ήταν αυτές που υπερ-λειτουργούσαν. Οι γυναίκες περιγράφονται ως υπεύθυνες και δραστήριες. Μάλιστα, η μητέρα της Χ. φαίνεται να είναι εκείνη που στήριξε τα αδέλφια της μετά την ξαφνική απώλεια του πατέρα τους. Επιπλέον, η μητρική προγιαγιά της Χ. περιγράφεται ως μητριαρχική, επικριτική αλλά με πολύ ενεργό ρόλο στην οικογένεια. Η μητρική γιαγιά είναι ένα πολύ σημαντικό πρόσωπο, καθώς περιγράφεται ως πρότυπο και αυτή που έφερνε την ισορροπία στην οικογένεια. Επίσης, είναι το πρόσωπο που αναλάμβανε τη φροντίδα της Χ. όταν τα συμπτώματα του αυτοάνοσου της μητέρας ήταν σε έξαρση. Αντίθετα, η πατρική γραμμή στις αφηγήσεις της φάνηκε να διακατέχεται από ποιότητες στέρησης, έλλειψης συναισθηματικής έκφρασης και σύνδεσης. Χρησιμοποιήθηκε χαρακτηριστικά η λέξη ‘’κατοχή’’ από την ίδια περιγράφοντας τις συμπεριφορές και τις αντιλήψεις του πατέρα της. Συγκεκριμένα, οι άνδρες της οικογένειας (παππούδες, θείοι, πατέρας) φαίνονται πιο ευάλωτοι, αποδυναμωμένοι και αποσυρμένοι, παρουσιάζονται αρκετά δυσκολεμένοι ή απόντες με μια αδυναμία να σταθούν στις διάφορες μεταβάσεις, αποσυρόμενοι συνήθως στα παρουσιαζόμενα προβλήματα (π.χ θάνατοι, ασθένειες, κρίσεις). Ο πατρικός παππούς νοσηλεύτηκε σε ψυχιατρική κλινική και έκανε 2 απόπειρες, ο μητρικός παππούς πέθανε στα 49 από ανακοπή, οι θείοι έχουν προβλήματα εξάρτησης. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε πως παρατηρούμε ένα συμπληρωματικό σχήμα ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες της οικογένειας. Η Χ. μιλούσε για τις γυναίκες με μεγάλη περηφάνεια που τα έχουν καταφέρει τόσο καλά (μια θέση εκτίμησης) σε σχέση με τους άνδρες της οικογένειας (μια θέση υποτίμησης).
Εδώ, με ένα τρόπο αναδύεται και ένα κυρίαρχο ταυτοτικό ζήτημα σε όλο το οικογενειακό δέντρο σε σχέση με το φύλο, ανάμεσα σε γυναίκες και άνδρες.
Οι δυσκολίες που φαίνεται να αντιμετωπίζουν οι άνδρες, αποσταθεροποιούν τη δυάδα των συζύγων με αποτέλεσμα να τριγωνοποιούνται οι γυναίκες της οικογένειας (Χ, μαμά, γιαγιά) για να επέλθει η ισορροπία στο σύστημα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τις συγχωνευμένες σχέσεις των ατόμων του τριγώνου και τις αποστασιοποιημένες ή συγκρουσιακές σχέσεις με τους άνδρες. Το γεννεόγραμμα ως εργαλείο μας έδωσε την δυνατότητα να ανακαλύψουμε τις σχέσεις μέσα στο υπερ-σύστημα και αξιοποιώντας τη δομή της οικογένειας και τη θέση της στον κύκλο ζωής, να δημιουργήσουμε υποθέσεις γύρω από τα σημαντικά σχεσιακά σχήματα. Η κατανόηση των σχεσιακών σχημάτων είναι ουσιαστική για το θεραπευτικό σχεδιασμό. Σύμφωνα με τον Bowen όταν υπάρχει μεγάλη ένταση μέσα σε ένα σύστημα, είναι συνηθισμένο φαινόμενο δύο άνθρωποι να συμμαχούν ως προς έναν τρίτο για να εκτονωθεί η ένταση. Έτσι, στο γενεόγραμμα της Χ. υποθέτουμε πως οι δυσκολίες που φαίνεται να αντιμετωπίζουν οι άνδρες, αποσταθεροποιούν τη δυάδα των συζύγων με αποτέλεσμα να τριγωνοποιούνται οι γυναίκες της οικογένειας (Χ, μαμά, γιαγιά) για να επέλθει η ισορροπία στο σύστημα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τις συγχωνευμένες σχέσεις των ατόμων του τριγώνου (Χ, μαμά, γιαγιά) και τις αποστασιοποιημένες ή συγκρουσιακές σχέσεις με τους άνδρες. Οι σχέσεις των γονέων της Χ. είναι αρκετά συγκρουσιακές επίσης. Η Χ. περιγράφει τον πατέρα της με θυμό ως «παθολογικό ζηλιάρη» και αποστασιοποιημένο συναισθηματικά και τη μητέρα της πιο συναισθηματικά διαθέσιμη αλλά σαν να «έχει χάσει τα όρια», γεγονός που εξηγεί την τριγωνοποίηση μεταξύ αυτής και της μητέρας. Διαπιστώνουμε πως η μητέρα τείνει να συμπαρασύρει μέσα στο σύστημα του ζεύγους τις κόρες δημιουργώντας συμμαχίες μαζί τους και σταθεροποιώντας το σύστημα. Εντοπίζουμε πως δημιουργείται και μέσα στην πυρηνική οικογένεια της Χ. ένα τρίγωνο ανάμεσά τους, με σκοπό να εκτονωθεί η ένταση στην αρχική δυάδα. Αυτή η συμμαχία φαίνεται να έχει δημιουργήσει μια συγχωνευμένη σχέση της Χ. με τη μητέρα και μια αποστασιοποιημένη σχέση με τον πατέρα της.
Οι σχέσεις των αδελφών διαγενεακά φαίνονται αποστασιοποιημένες. Η Χ. αναφέρει πως η σχέση της με τη μεγαλύτερη αδερφή της έχει δυσκολίες, καθώς «έχει κάνει κλίκα με τους γονείς της». Η μητέρα της Χ., είναι το μεσαίο παιδί και έχει αποστασιοποιημένες σχέσεις τόσο με τον μεγαλύτερο αδελφό της όσο και με τη μικρότερη αδελφή της. Οι σχέσεις είναι αποστασιοποιημένες ανάμεσα και στα άλλα δύο αδέλφια. Επιπλέον, ο πατέρας της Χ. έχει απόμακρες σχέσεις με τον αδελφό του. Η παρουσία τέτοιων προτύπων μπορεί να μας οδηγήσει στη σκέψη πως οι δυσκολίες που μπορεί να υπήρχαν στο γάμο πιθανόν να αντικατοπτρίζονται στις δυσκολίες των σχέσεων των αδελφιών.
Βέβαια, μέσα σε όλες αυτές τις αναφορές ήρθαν και στιγμές αναγνώρισης της πατρικής φιγούρας (πατέρας Χ.) σχετικά με την ευθύνη του για την ανάληψη ενός ρόλου φροντίδας όταν χρειαζόταν, παρατηρώντας μια προσπάθεια διαφοροποίησης του πατέρα σε σχέση με το πρότυπο των ανδρών της οικογένειάς του. Μια στιγμή επίσης, που στην αφήγηση της Χ. καθρεφτίστηκε η θεραπευτική δουλειά της, η ικανότητα αναστοχασμού και η διαδικασία διαφοροποίησης στην οποία βρίσκεται.
Συνοψίζοντας
Είδαμε λοιπόν ότι το γενεόγραμμα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στη θεραπευτική διαδικασία, ως εργαλείο μας, με ένα συμβολικό τρόπο, χωρίς να το απεικονίσουμε αλλά εσωτερικεύοντας το, ως ένα συστημικό τρόπο σκέψης και εργασίας. Έτσι, δημιουργούμε ερωτήσεις (γενεογραμματικά) για να παίρνουμε πληροφορίες, για την ιστορία του/της θεραπευόμενου/ης. Θα λέγαμε επίσης πως το γενεόγραμμα αποτελεί μια κοινωνική κονστρουξιονιστική συν-κατασκευή, η οποία βοηθάει τον διάλογο στη θεραπευτική σχέση, στον σχεσιακό χώρο του θεραπευόμενου ατόμου, στις σχέσεις και στα άλλα συστήματα που αυτό υπάρχει. Το γενεόγραμμα πιο συμβολικά μπορεί να βοηθήσει τον/την θεραπευόμενο/η να δει την ιστορία του να ξεδιπλώνεται μπροστά του μαζεμένη πάνω σε ένα μεγάλο σχήμα. Δίνεται, λοιπόν, η ευκαιρία να αναστοχαστεί σε σχέση με τον/την εαυτό/ή και την ιστορία του/της, να μπει ίσως σε διάφορες θέσεις και θεάσεις στη θεραπευτική διαδικασία, να παρατηρήσει, να εστιάσει, να μελετήσει είτε την προσωπική του εμπειρία μέσα στα διάφορα πλαίσια ή σε μια εστιασμένη σχέση, είτε να έρθει σε επαφή με τις θέσεις και τις λειτουργίες των άλλων, των πλαισίων (χρόνου, σχέσεων, περιεχομένων). Ακόμη, δίνεται η δυνατότητα να ανοίξουμε το φακό της εστίασης και στις επιδράσεις που φέρουν τα εξωτερικά συστήματα με τα οποία αλληλεπιδρά. Η παραπάνω διαδικασία μπορεί να συμβαίνει αρκετές φορές και σε διαφορετικούς χρόνους μέσα στη θεραπευτική διαδικασία, όποτε χρειάζεται. Ουσιαστικά, αποτελεί μια συνθήκη που μας επιτρέπει μαζί με τον/την θεραπευόμενο/η να διερευνήσουμε είτε ένα μέρος της ιστορίας, είτε το σύνολό της και να αποκτήσουμε μια μετά-γνώση γι’ αυτήν, παράγοντας ένα νέο νόημα για την ζωή του/της θεραπευόμενου/ης. Όποιες υποθέσεις προσπαθούμε να χτίσουμε χρειάζεται να γίνουν ανοιχτά, σαν μια σκέψη, μέσω ερωτήσεων, διερευνώντας αν αυτό στο οποίο εστιάσαμε υφίσταται και έχει νόημα για το ίδιο το θεραπευόμενο άτομο. Βοηθάμε το θεραπευόμενο μέσα από την επιθυμία του, να στρέψει το βλέμμα του εκεί που δεν μπορεί, στρέφοντας εμείς το δικό μας. Για να συμβεί αυτό, σιγά-σιγά διερευνούμε μαζί το πλαίσιο και την εμπειρία του προβλήματος, τις αντιλήψεις γύρω από αυτό, έτσι ώστε να καταλάβουμε την λειτουργία του και το νόημα που εξυπηρετεί. Το γενεόγραμμα φαίνεται αρχικά να οργανώνεται γύρω από αφηγήσεις και ιστορίες που διηγείται το θεραπευόμενο, οι οποίες συνήθως είναι περιοριστικές ή μονοσήμαντες. Στόχος μας είναι η σταδιακή αποδόμηση και αποδυνάμωση της αφήγησης που οργανώνεται γύρω από το πρόβλημα, η οποία συνήθως κατακλύζει την ενεργητική εμπειρία (κυρίαρχη αφήγηση), όχι η παύση της αλλά η σύνδεση με άλλες πλευρές του εαυτού, η εισαγωγή της προοπτικής, των αποθεμάτων, η δημιουργία χώρου για φιλοξενία και άλλων πεδίων, ταυτοτήτων του εαυτού και των σχέσεων. Επιπλέον, ενδέχεται να υπάρχουν και περιθωριοποιημένες αφηγήσεις και βιώματα, που στη θεραπευτική διαδικασία με την χρήση του γενεογράμματος μπορούν να αναδυθούν και να δημιουργήσουν νέα νοήματα. Στοχεύουμε στην εύρεση μιας αφήγησης εναλλακτικής διερευνητικής, που να εισάγει δυνατότητες, μια διαλογικότητα.
Περιορισμοί και Προοπτικές
Οι DeMaria et.al. (2017) εντοπίζουν πέντε περιορισμούς που θεωρούν ότι επεξηγούν την περιορισμένη χρήση των γενεογραμμάτων:
1) Τα γενεογράμματα τείνουν να είναι στατικα και οι πληροφορίες οι οποίες συγκεντρώνονται είναι πολλές και αυτό ορισμένες φορές μπορεί να δυσκολέψει τον χειρισμό τους.
2) Η επικέντρωση στη σχέση θεραπεύτριας -θεραπευόμενου μπορεί να γίνεται συχνά δεσμευτική και να καθορίζει τη θεραπευτική πορεία.
3) Η αλήθεια που διαπραγματεύεται το γενεόγραμμα είναι η ιστορική αλήθεια και όχι η αφηγηματική αλήθεια.
4) Τα σύμβολα για τα χαρτογράφηση των οικογενειακών σχέσεων δεν είναι συγκεκριμένα και διάφοροι θεραπευτές χρησιμοποιούν διαφορετικά σύμβολα. Αυτά πρέπει να σταθεροποιηθούν και να ενοποιηθούν.
5) Η ηλεκτρονική εφαρμογή της τεχνικής τόσο σε θέματα δεοντολογίας όσο και εφαρμογής χρειάζεται περαιτέρω οργάνωση.
Η σωστή εφαρμογή του γενεογράμματος απαιτεί επαρκή θεωρητική κατάρτιση, εξειδικευμένη γνώση και κλινική εμπειρία, διότι ὁ θεραπευτής πρέπει να είναι σοβαρά εκπαιδευμένος για να μπορεί να αξιολογεί πότε είναι ἡ κατάλληλη στιγμή στη θεραπεία για να χρησιμοποιηθεί το γενεόγραμμα, και κατόπιν να συνθέσει τις πληροφορίες και να ερμηνεύσει τον γενεογραμματικὸ χάρτη, προς όφελος του θεραπευόμενου. Η θεραπεύτρια οφείλει να διακατέχεται από σεβασμό, αγάπη και πολλή προσοχή, γιατί κατά τη διαδικασία της κατασκευής του γενεογράμματος κάθε λέξη της αφήγησης έχει νόημα και δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να υποτιμάται ή να αγνοείται. Ταυτόχρονα, ιδιαίτερο νόημα έχουν η σιωπή και το ανείπωτο, τα οποία αποδεικνύεται ότι μπορούν να είναι το ίδιο εύγλωττα με τη χρήση λέξεων (Stylianoudi, 1996). Η ψυχολόγος και εικαστική ψυχοθεραπεύτρια Ν.Δ. Αναγνωστοπούλου, σκέφτηκε ότι, αν η επεξεργασία του γενεογράμματος εμπλουτιστεί με εικαστικούς συμβολισμούς και χρώματα, θα αναδειχθούν περισσότερα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Κι ενώ το γενεόγραμμα, αφηγείται με γραμμικό τρόπο, με τη χρήση της ζωγραφικής, παρέχονται πληροφορίες σε αναλογικό-συμβολικό επίπεδο, διευκολύνοντας την έκφραση εσωτερικών εμπειριών. Αυτό το βιωματικό στοιχείο οδηγεί το άτομο να έρθει σε επαφή με τα συναισθήματά του, με έναν τρόπο που η λεκτική έκφραση δεν μπορεί να το κάνει.
Το εικαστικό γενεόγραμμα, είναι ένας προσωπικός οικογενειακός χάρτης, κάτι σαν το δαχτυλικό αποτύπωμα, διαφορετικό για τον κάθε ένα που το κάνει. Αυτό το «δαχτυλικό αποτύπωμα» με τα χρόνια έχει τη δυνατότητα να αλλάξει και να διαφοροποιηθεί η θέασή του. Μέσα από τους συμβολισμούς μπορεί το άτομο να «αφηγηθεί» συγγένειες δια-γενεαλογικά, ούτως ώστε μέσα από τη συμβολική δύναμη των εικόνων να προωθηθεί η μη συνειδητοποιημένη γνώση στη συνείδηση. Στη συνέχεια των χρόνων, εισήλθε αρκετά το πολιτισμικό κομμάτι και η επίδραση της κουλτούρας. Άρχισε με αυτό τον τρόπο να δημιουργούνται κι άλλα πιο σύνθετα γενεογράμματα, όπως το κοινοτικό γενεόγραμμα, το οποίο περιλαμβάνει δίκτυα φροντίδας, αξιακά συστήματα, κοινοτικές σχέσεις. Η εξέλιξη αυτή έφερε και την ανάγκη προσθήκης νέων συμβόλων για τα κοινωνικά φύλα, για τα ζώα κ.λπ. Επιπλέον το γενεόγραμμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στη θεραπεία ζεύγους με σκοπό των εντοπισμό περιοχών που επιφέρουν δυσκολίες. Τέλος, το γενεόγραμμα μπορεί να εφαρμοστεί και στον τομέα του Επαγγελματικού Προσανατολισμού ως γενεόγραμμα καριέρας ,το οποίο αποκαλύπτει το επαγγελματικό δέντρο της οικογένειας με σκοπό τη διερεύνηση του πως η οικογένεια επηρεάζει το άτομο στην επιλογή του επαγγέλματός του.
Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά τη Χ. για την πολύτιμη συνεισφορά της και την εμπιστοσύνη που μας έδειξε με το μοίρασμα της προσωπικής της ιστορίας.
Βιβλιογραφία
Αναγνωστοπούλου Ν.Δ. (2014). Σεμινάριο Γενεόγραμμα και Αrt Therapy, Αθήνα : Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας
DeMaria, R., Weeks, G. R., & Hof, L. (2013). Focused genograms: Intergenerational assessment of individuals, couples, and families. Routledge.
McGoldrick, M., & Gerson, R. (1999). Το Γενεόγραμμα. Εργαλείο Αξιολόγη σης για την Οικογένεια.(Α. Νίκα & Κ Νικολάου, επιμ. μετάφρ.). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.
McGoldrick, M., Gerson, R., & Petry, S. (2020). Genograms: Assessment and treatment. WW Norton & Company.
Papero, D. V. (1983). Family systems theory and therapy. In Handbook of family and marital therapy (pp. 137-158). Boston, MA: Springer US.
Titelman, P. (2014). Clinical applications of Bowen family systems theory. Routledge.
Titelman, P. (2012). Triangles: Bowen family systems theory perspectives. Routledge.
Stylianoudi M.-G. L. (1996). Genogram as Narrative: Interpreting Genograms, στο αφιέρωμα Semiotics in Greece, για το European Journal for Semiotic Studies, vol. 8-4, (pp. 775-79)
Εργασία από :
Ευχαριστούμε πολύ τις Βίκυ Τσαμίλη, Γερασιμούλα Γρίβα, Αντιγόνη Ματσούκα και Κατερίνα Σταμάτη – εκπαιδευόμενες θεραπεύτριες στη συστημική ψυχοθεραπεία στις ΣΥΝΗΧΗΣΕΙΣ