Η Ursula K. Le Guin για τον Θυμό
ΠΗΓΗ:https://www.themarginalian.org/2017/12/05/ursula-k-le-guin-no-time-to-spare-anger/
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η Ursula K. Le Guin (Ούρσουλα Λε Γκίν) μια από τις πιο σημαντικές και αναγνωρισμένες συγγραφείς του 20ού αιώνα, έχει αναπτύξει ένα πολυδιάστατο έργο που ξεπερνά τα όρια της λογοτεχνίας, εστιάζοντας σε φιλοσοφικά και ψυχολογικά ζητήματα που αφορούν τις σύνθετες ανθρώπινες εμπειρίες. Στο δοκίμιο «About Anger», από τη συλλογή No Time to Spare: Thinking About What Matters, η Λε Γκίν ερευνά τον θυμό ως συναισθηματική αντίδραση, εντάσσοντάς τον σε ένα ευρύτερο ψυχολογικό πλαίσιο που συνδέεται με τον φόβο, την ανασφάλεια και τη ζήλια. Με μια ενδελεχή ανάλυση που συνδυάζει προσωπική εμπειρία και φιλοσοφική σκέψη, εξετάζει τη σχέση του θυμού με την αίσθηση της απώλειας ελέγχου και της έλλειψης ασφάλειας. Βασισμένη σε σύγχρονη ψυχολογική θεωρία και ανθρωπολογική ανάλυση, αναδεικνύει τις καταστρεπτικές συνέπειες του θυμού όταν αυτός παραμένει ακατέργαστος και αδιαχείριστος, ενώ παράλληλα υπογραμμίζει την ανάγκη για συναισθηματική κατανόηση και διαχείριση. Η Λε Γκίν προτείνει έναν δρόμο για να μετατρέψουμε τον θυμό από μια καταστροφική δύναμη σε κινητήριο μοχλό προσωπικής και κοινωνικής αλλαγής, προάγοντας μια βαθύτερη κατανόηση των ψυχικών διαδικασιών που διαμορφώνουν τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις.
Η ποιήτρια May Sarton αντιλήφθηκε τον θυμό ως «μια τεράστια δημιουργική ώθηση που γυρνάει προς τα πίσω». Η φιλόσοφος Martha Nussbaum έχει υποστηρίξει ότι ο θυμός είναι συχνά «ένα ελκυστικό υποκατάστατο της λύπης», δίνοντάς μας την ψευδαίσθηση της δράσης σε καταστάσεις που μας στερούν τον έλεγχο. Ο ποιητής και φιλόσοφος David Whyte χρησιμοποίησε τη «βαμβακερή κλωστή» του θυμού για να τον ανακτήσει ως «την πιο βαθιά μορφή συμπόνιας». Αλλά ο θυμός, όπως και η σιωπή, έχει πολλές μορφές και βροντά σε ένα τεράστιο τοπίο συμφραζομένων, με τους περισσότερους από τους θυμούς του να είναι καταστροφικοί, και κάποιους, ίσως, λυτρωτικοί.
Αυτό είναι το θέμα που εξετάζει η ευφυής, μεγαλοπρεπής και ασύγκριτα λαμπρή Ούρσουλα Κ. Λε Γκιν σε ένα δοκίμιο με τίτλο «Περί Θυμού», το οποίο περιλαμβάνεται στη φανταστική μη-λογοτεχνική συλλογή της «No Time to Spare: Thinking About What Matters» (Δημόσια Βιβλιοθήκη).
Η Λε Γκιν ξεκινά με μια μελέτη περίπτωσης στην πολιτιστική ιστορία του θυμού ως εργαλείο κοινωνικής αλλαγής — μια αλλαγή που σημάδεψε εποχές και στην οποία συμμετείχε και η ίδια:
«Στις μέρες της συνειδητοποίησης της δεύτερης φάσης του φεμινιστικού κινήματος, κάναμε μεγάλο θέμα τον θυμό, τον θυμό των γυναικών. Τον επαινούσαμε και τον καλλιεργούσαμε ως αρετή. Μάθαμε να καυχιόμαστε για τον θυμό μας, να περπατάμε με υπεροχή, να παίζουμε τις Ερινύες.
Είχαμε δίκιο να το κάνουμε. Εξηγούσαμε στις γυναίκες που θεωρούσαν ότι πρέπει να ανέχονται σιωπηλά τις προσβολές, τη βία και την κακοποίηση ότι είχαν κάθε δικαίωμα να είναι θυμωμένες. Τις βοηθούσαμε να συνειδητοποιήσουν και να αντικρίσουν κατάματα την αδικία, τη συστηματική κακομεταχείριση που υφίσταντο, και την σχεδόν καθολική παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους. Τις καλούσαμε να μισήσουν και να απορρίψουν αυτήν την πραγματικότητα, τόσο για τον εαυτό τους όσο και για τους άλλους. Η δυναμική έκφραση της οργής είναι μια φυσική και δικαιολογημένη αντίδραση στην αδικία. Η οργή αντλεί δύναμη από την αγανάκτηση, και η αγανάκτηση αντλεί δύναμη από τον θυμό. Υπάρχουν στιγμές που ο θυμός είναι αναγκαίος, και εκείνη ήταν μια τέτοια στιγμή. Ο θυμός είναι ένα χρήσιμο, ίσως αναγκαίο εργαλείο για να κινητοποιήσει την αντίσταση στην αδικία. Αλλά νομίζω ότι είναι όπλο — ένα εργαλείο που είναι χρήσιμο μόνο στη μάχη και στην αυτοάμυνα.
Η Λε Γκιν εξετάζει πώς η χρήση του θυμού μπορεί να μετατραπεί σε κατάχρηση όταν οι στόχοι του δεν καθορίζονται με ακρίβεια, ειδικά μέσα στον καταιγισμό και την ένταση της στιγμής.
Ο θυμός αποκαλύπτει με ένταση την άρνηση των δικαιωμάτων, αλλά η πραγμάτωση και η διατήρηση των δικαιωμάτων δεν μπορούν να στηρίζονται στον θυμό. Αντίθετα, ζουν και ευδοκιμούν μέσα από τον αδιάκοπο και επίμονο αγώνα για δικαιοσύνη.
Ο θυμός, όταν διαρκεί περισσότερο από όσο είναι χρήσιμος, γίνεται άδικος και, τελικά, επικίνδυνος. Όταν καλλιεργείται για χάρη του ίδιου του συναισθήματος, όταν θεωρείται αυτοσκοπός, χάνει την ουσία του. Δεν οδηγεί σε θετική δράση, αλλά σε οπισθοδρόμηση, εμμονή, εκδίκηση και αυτοδικαίωση. Καταστρεπτικός από τη φύση του, τρέφεται από τον ίδιο του τον εαυτό, καταστρέφοντας τον φορέα που τον φιλοξενεί στη διαδικασία.
Ενάμιση αιώνα μετά την προειδοποίηση του Walt Whitman ότι «Η Αμερική, αν πρόκειται να πέσει και να καταστραφεί, αυτό θα συμβεί από μέσα της, όχι από εξωτερικές δυνάμεις», η Λε Γκιν προσθέτει:
«Ο ρατσισμός, ο μισογυνισμός και ο αντιορθολογισμός της αντιδραστικής δεξιάς στην αμερικανική πολιτική των τελευταίων ετών αποτελούν μια τρομακτική απόδειξη της καταστροφικής δύναμης του θυμού που συνειδητά τροφοδοτείται από το μίσος, ενθαρρύνεται να κυριαρχεί στη σκέψη και καλείται να καθορίζει τη συμπεριφορά. Ελπίζω ότι η δημοκρατία μας θα καταφέρει να επιβιώσει από αυτή την έκρηξη αυτοαναφορικού θυμού».
Πηγή: Painting by Salvador Dali
Η Λε Γκιν εξετάζει τον ιστό του δημόσιου θυμού μέσα από το πιο προσωπικό και εσωτερικό πρίσμα, το εργαστήριο του εαυτού. Σε μια ανησυχητική, αυτοκριτική ανασκόπηση της προσωπικής της σχέσης με τον θυμό, γράφει:
«Βρίσκω το θέμα εξαιρετικά δύσκολο, διότι, ενώ θέλω να πιστεύω ότι είμαι μια γυναίκα με έντονα συναισθήματα αλλά ειρηνικές τάσεις, πρέπει να αναγνωρίσω πόσο συχνά ο θυμός καθοδηγεί τις πράξεις και τις σκέψεις μου, πόσο συχνά υποκύπτω σε αυτόν.»
Ξέρω ότι ο θυμός δεν μπορεί να κατασταλεί επ’ αόριστον χωρίς να παραλύσει ή να διαβρώσει την ψυχή. Ωστόσο, δεν ξέρω πόσο χρήσιμος είναι ο θυμός μακροπρόθεσμα. Πρέπει να ενθαρρύνεται ο προσωπικός θυμός;
Αν θεωρηθεί αρετή, όταν εκφράζεται ελεύθερα ανά πάσα στιγμή, όπως θέλαμε να είναι ο θυμός των γυναικών ενάντια στην αδικία, ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα; Σίγουρα, μια έκρηξη θυμού μπορεί να καθαρίσει την ψυχή και να ανανεώσει τον αέρα. Όμως, ο θυμός που τροφοδοτείται και ενισχύεται αρχίζει να ενεργεί όπως ο καταπιεσμένος θυμός: αρχίζει να δηλητηριάζει τον αέρα με εκδίκηση, κακία, δυσπιστία, γεννώντας μίσος και μνησικακία, βυθιζόμενος ατελείωτα στις αιτίες της κακίας, στη «δικαιοσύνη» της δυσαρέσκειας. Μια σύντομη και ειλικρινής έκφραση θυμού τη σωστή στιγμή, με στόχο τον αληθινό του σκοπό, είναι αποτελεσματική — ο θυμός είναι ένα καλό όπλο. Αλλά το όπλο είναι κατάλληλο μόνο και δικαιολογείται από μια κατάσταση κινδύνου.
Οι περισσότερες από τις καθημερινές εκρήξεις θυμού μας, επισημαίνει η Λε Γκιν, δεν είναι αντιδράσεις σε πραγματικό κίνδυνο, ούτε καν σε αντιληπτό κίνδυνο — είναι μια αντίδραση που αποσκοπεί στην επίδειξη όπλου ενάντια στις ανασφάλειες, τις ανυπομονησίες και τις ενοχλήσεις μας.
Γράφει:
«Ίσως το πρόβλημα είναι αυτό: όταν νιώθουμε απειλούμενοι, βγάζουμε το όπλο μας, τον θυμό. Τότε η απειλή περνά ή εξατμίζεται. Αλλά το όπλο παραμένει στο χέρι μας. Και τα όπλα είναι ελκυστικά, ακόμα και εθιστικά…»
Σε μια εσωτερική αναζήτηση για οποιαδήποτε θετική χρήση του θυμού, η Λε Γκιν βρίσκει μία — την προστασία του αυτοσεβασμού. Αλλά, με πιο προσεκτική εξέταση, αναγνωρίζει ότι αυτό που μπορεί να αντιληφθούμε — και να αντιδράσουμε σε αυτό — ως έλλειψη σεβασμού συχνά καταλήγει να είναι απλώς μια παρεξήγηση ή μια περίπτωση δύο ανθρώπινων αδυναμιών που αδέξια συγκρούονται χωρίς κακή πρόθεση. Άλλωστε, αν η Joan Didion είχε δίκιο στην εύστοχη παρατήρησή της ότι ο αυτοσεβασμός πηγάζει από «τη διάθεση να αναλάβει κανείς την ευθύνη για τη δική του ζωή» — και φυσικά είχε δίκιο — τότε η αντίδραση με θυμό όταν νιώθουμε υποτιμημένοι από άλλους είναι μια δυσλειτουργική εγκατάλειψη αυτής της ευθύνης.
Πηγή: Seiichi and Daisei Terazono Artwork
Η Λε Γκιν, αναλύοντας με ειλικρινή αυτογνωσία, αναγνωρίζει το εξής:
«Όπως είπε η μεγάλη θεία μου η Μπέτσι για μια γυναίκα που την περιφρόνησε, “Λυπάμαι για την κακή της γεύση.”»
Περισσότερο από τον αυτοσεβασμό, ο θυμός μου συνδέεται με αρνητικά συναισθήματα: ζήλια, μίσος, φόβο.
Ο φόβος, σε άτομα με τον χαρακτήρα μου, είναι εγγενής και αναπόφευκτος, και δεν μπορώ να κάνω πολλά γι’ αυτό, εκτός από το να τον αναγνωρίσω για αυτό που είναι και να προσπαθώ να μην με κυριεύσει τελείως. Αν βρεθώ σε θυμωμένη διάθεση και το καταλάβω, μπορώ να ρωτήσω τον εαυτό μου: «Τι είναι αυτό που φοβάσαι;» Αυτό μου δίνει μια διαφορετική οπτική για να δω τον θυμό μου. Μερικές φορές με βοηθά να εισέλθω σε καθαρότερο αέρα.
Σε μια σκέψη που θυμίζει την επιχειρηματολογία του Κικέρωνα για την κατασκευαστική πλευρά της ζήλιας, η Λε Γκιν εξετάζει έναν ιδιαίτερα επικίνδυνο τύπο φόβου:
«Η ζήλια μολύνει μεγάλο μέρος της ζωής μου ως συγγραφέα. Ζηλεύω άλλους συγγραφείς που πετούν προς την επιτυχία με φτερά επαίνων, θυμώνω περιφρονητικά μαζί τους, με τους ανθρώπους που τους επαινούν — αν δεν μου αρέσει η γραφή τους. Θα ήθελα να κλωτσήσω τον Ernest Hemingway για το γεγονός ότι έκανε τον εαυτό του να φαίνεται κάτι που δεν ήταν, ενώ είχε το ταλέντο να πετύχει χωρίς να προσποιείται. Μου προκαλεί εκνευρισμό η ατελείωτη υπερεκτίμηση του James Joyce. Η αποθέωση του Philip Roth με εξοργίζει. Αλλά όλα αυτά τα θυμωμένα αισθήματα της ζήλιας συμβαίνουν μόνο αν δεν μου αρέσει το έργο τους. Αν μου αρέσει η γραφή ενός συγγραφέα, τότε οι έπαινοι γι’ αυτόν με κάνουν χαρούμενη.»
Μπορώ να διαβάσω ατέλειωτους επαίνους για τη Virginia Wolf. Ένα καλό άρθρο για τον Jose Saramago φτιάχνει τη μέρα μου. Άρα, προφανώς, η αιτία του θυμού μου δεν είναι τόσο η ζήλια ή ο φθόνος όσο, και πάλι, ο φόβος. Φόβος ότι αν ο Hemingway, ο Joyce και ο Roth είναι πράγματι οι πιο σπουδαίοι, τότε δεν υπάρχει τρόπος να γίνω εγώ πολύ καλή ή να αναγνωριστώ ως συγγραφέας — γιατί δεν υπάρχει τρόπος να γράψω ποτέ κάτι παρόμοιο με αυτό που γράφουν αυτοί ή να ευχαριστήσω τους αναγνώστες και τους κριτικούς που τους αποδέχονται.
Η ατελείωτη ανοησία αυτής της σκέψης είναι προφανής, αλλά η ανασφάλειά μου είναι ανίατη. Ευτυχώς, αυτό συμβαίνει μόνο όταν διαβάζω για συγγραφείς που δεν μου αρέσουν, ποτέ όταν γράφω. Όταν δουλεύω σε μια ιστορία, τίποτα δεν είναι πιο μακριά από το μυαλό μου από τις ιστορίες άλλων, την κατάστασή τους ή την επιτυχία τους.
Η Λε Γκιν επιστρέφει στην έννοια ότι όλος ο θυμός είναι μια αντίδραση στον φόβο. (Ο Descartes είχε θέσει τον φόβο ως το αντίθετο της ελπίδας, πράγμα που υπονοεί την πιο καταστροφική πλευρά του θυμού: την εγκατάλειψη και την ενεργό εξάλειψη της ελπίδας.) Εξετάζει τον θεμελιώδη πυρήνα των φόβων της:
«Οι φόβοι μου περιορίζονται στον φόβο του να μην είμαι ασφαλής (σαν να είναι ποτέ κάποιος ασφαλής) και στον φόβο του να μην έχω έλεγχο (σαν να είχα ποτέ έλεγχο). Ο φόβος του να μην είμαι ασφαλής και να μην έχω έλεγχο εκφράζεται ως θυμός, ή χρησιμοποιεί τον θυμό ως μια μορφή άρνησης του φόβου;»
Μία άποψη για την κλινική κατάθλιψη την εξηγεί ως αποτέλεσμα καταπιεσμένου θυμού. Ένας θυμός που ίσως στρέφεται ενάντια στον εαυτό, επειδή ο φόβος — ο φόβος του να προκαλέσουμε βλάβη και ο φόβος του να υποστούμε βλάβη — εμποδίζει τον θυμό να στραφεί ενάντια στους ανθρώπους ή στις καταστάσεις που τον προκαλούν.
Αν έτσι είναι, δεν είναι περίεργο που τόσα πολλά άτομα είναι καταθλιπτικά, και δεν είναι περίεργο που τόσα πολλά από αυτά είναι γυναίκες. Ζουν με μια ανενεργή βόμβα.[…] Βλέπω στις ζωές των ανθρώπων που γνωρίζω πόσο εξουθενωτικός είναι ένας βαθύς και καταπιεσμένος θυμός. Προέρχεται από τον πόνο και προκαλεί πόνο.»
Η Λε Γκιν κλείνει με μια σημαντική, ανοιχτή ερώτηση, που είναι, εν μέρει, πρόκληση και εν μέρει — κυρίως — ρητορική δήλωση:
«Ποιος είναι ο τρόπος να χρησιμοποιήσουμε τον θυμό για να κατευθύνουμε κάτι πέρα από τον πόνο, να τον στρέψουμε μακριά από το μίσος, τη μνησικακία, τον αυτοδικαίωτισμό και να τον κάνουμε να υπηρετήσει τη δημιουργία και τη συμπόνια;»
Συμπληρώστε αυτό το απόσπασμα από το No Time to Spare, μια υπέροχη ανάγνωση στην πλήρη της διάσταση, με την άποψη της Martha Nussbaum για τον θυμό και τη συγχώρεση, καθώς και έναν δάσκαλο του Ζεν για τους τέσσερις τύπους θυμού και την παράδοξη δημιουργική του πλευρά. Στη συνέχεια, επανεξετάστε τη Λε Γκιν σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι «άνθρωπος», το έργο του καλλιτέχνη, την ιερότητα των δημόσιων βιβλιοθηκών, τη φανταστική αφήγηση ως δύναμη ελευθερίας και το τι πραγματικά σημαίνει η ομορφιά.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ & ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΟΓΙΑΝΝΗ – ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ – ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΗ ΣΤΗ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ